Sự bùng nổ của AI có nhiều điểm khác biệt so với thời "bong bóng" dot-com

Bong bóng dot-com, giai đoạn hưng phấn tột độ và thổi phồng quá mức đối với cổ phiếu các công ty công nghệ cao bắt đầu từ giữa thập niên 1990, đã đặt nền móng cho thế giới kết nối ngày nay. Khi vỡ tung vào tháng 3/2000, cơn sốt internet để lại không ít hỗn độn.

Theo tác giả David Streitfeld trong bài viết trên tờ The New York Times, rắc rối lan từ Thung lũng Silicon ra toàn bộ nền kinh tế, đẩy kinh tế Mỹ vào suy thoái. Hơn 5.000 tỷ USD giá trị thị trường chứng khoán bị xóa sổ. Tỷ lệ thất nghiệp tăng từ 4% lên 6%. Đây không phải là cú sụp đổ tồi tệ nhất trong lịch sử, nhưng dư chấn kéo dài vài năm.

Giờ đây, Thung lũng Silicon đang ở giữa một cơn bùng nổ trí tuệ nhân tạo có nhiều điểm tương đồng với bong bóng dot-com năm ấy, khi phần lớn những lời lẽ về một thế giới huy hoàng sắp tới nghe rất quen thuộc. Tài sản lại được tạo ra, đôi khi bởi chính những người trong giới công nghệ từng làm giàu trong lần trước. Những mức định giá xa xỉ được gán cho các công ty mà hôm qua còn chưa tồn tại.

Tuy vậy, bên cạnh những điểm giống nhau, có rất nhiều điều khác biệt có thể dẫn đến một kết cục hoàn toàn khác. Khác biệt lớn nhất là AI hiện được tài trợ và kiểm soát bởi các tập đoàn trị giá hàng nghìn tỷ USD như Microsoft, Google và Meta – những doanh nghiệp không hề đứng trước nguy cơ phá sản lớn, trái ngược với các doanh nghiệp khởi nghiệp thời dot-com khi xưa vốn chỉ là ý tưởng cùng một nhóm kỹ sư.

NHỮNG ĐIỂM GIỐNG VÀ KHÁC NHAU GIỮA AI VÀ BONG BÓNG DOT-COM

Internet là một nền tảng hoàn toàn mới vào thập niên 1990. Phải mất thời gian để con người chấp nhận việc lên mạng, cũng như để các công nghệ như băng thông rộng được triển khai, giúp công nghệ thực sự hoạt động hiệu quả trên đó. Ngược lại, hiện nay, nhiều lãnh đạo doanh nghiệp sẵn sàng tiếp nhận AI ngay khi có thể.

Một khác biệt nữa giữa trước đây và bây giờ: AI vấp phải rất ít rào cản pháp lý. Chính quyền của Tổng thống Donald Trump đang làm mọi cách để thúc đẩy tương lai AI. Trong khi đó, động thái công nghệ lớn nhất của chính quyền thời ông Clinton trong thập niên 1990 là kiện Microsoft.

Một yếu tố khác khiến kịch bản sụp đổ như dot-com khó lặp lại: việc lo ngại mọi thứ đang vượt tầm kiểm soát lại là dấu hiệu cho thấy AI chưa vượt tầm kiểm soát – ít nhất là chưa.

Cả bong bóng dot-com và cơn bùng nổ AI đều có điểm chung là tập trung rất hẹp. Năm 2000, 80% vốn đầu tư mạo hiểm đổ vào các công ty internet còn năm 2025, khoảng 64% chảy vào các công ty khởi nghiệp AI, hay còn gọi là “bỏ trứng vào một giỏ”.

Dù như vậy, hai cơn bùng nổ lại khác nhau rất nhiều về quy mô. Ba công ty có giá trị lớn nhất thời dot-com là Cisco, Microsoft và Intel – những doanh nghiệp cung cấp công nghệ cho các công ty công nghệ internet, mỗi công ty đạt đỉnh khoảng 500 tỷ USD.

Ngày nay, Nvidia – hãng sản xuất chip đóng vai trò tương tự trong làn sóng AI – được định giá hơn 4.500 tỷ USD. Cộng với các công ty AI khác như Amazon, Google, Meta và OpenAI (chưa niêm yết), tổng giá trị đã vượt quá 17.000 tỷ USD, cao hơn toàn bộ vốn hóa thị trường chứng khoán năm 2000.

Sự khác biệt về quy mô này vừa đáng lo ngại, vừa lại mang đến sự yên tâm theo một cách nào đó. Sự giàu có và quyền lực của các công ty AI là một phần lý do khiến ông Jerome H. Powell, Chủ tịch Cục Dự trữ Liên bang Mỹ, không thấy cần phải lo lắng. Những công ty này “thực sự có mô hình kinh doanh và lợi nhuận”, ông nói hồi tháng 10/2025. Vì vậy, ông cho rằng “đây thực sự là một câu chuyện khác” so với bong bóng dot-com.

SỰ KHÁC BIỆT VỀ QUY MÔ VÀ CÁCH GIA TĂNG GIÁ TRỊ

Tờ The New York Times nhận định, bong bóng dot-com là một cuộc cách mạng đi từ các nhân sự bên dưới khi người dân khắp nước Mỹ đóng gói hành lý đổ về San Francisco với hy vọng đổi đời, giống như cơn sốt vàng 150 năm trước. Hơn 2.200 công ty dot-com đã lên sàn trong giai đoạn 1996 – 2001. Khi đó, con số này có vẻ rất lớn.

Ngược lại, AI là một hiện tượng kém phổ biến hơn và lựa chọn gắt gao hơn. OpenAI, Google, Meta và Microsoft đã tham gia một cuộc chiến giành nhân tài, và những người không có chuyên môn gần như không có cơ hội. Hiện có khoảng 972.000 công ty sử dụng tên miền .ai, dù chưa rõ bao nhiêu cái tên trong số đó là doanh nghiệp khả thi.

Ông Horowitz, một nhà đầu tư lớn vào AI, từng làm việc giai đoạn đầu sự nghiệp tại Netscape – công ty phổ biến về trình duyệt web trong thập niên 1990. Netscape từng là doanh nghiệp nằm ở trung tâm bong bóng dot-com, giống như OpenAI trong cơn bùng nổ AI hiện nay. Nhưng quy mô hoạt động của hai thời kỳ rất khác nhau.

“Năm 1996, Netscape chiếm 90% thị phần trình duyệt, nhưng chúng tôi chỉ có 50 triệu người dùng, tức toàn bộ thị trường internet chỉ khoảng 55 triệu người”, ông Horowitz cho biết. “Cùng lúc đó, phần mềm để xây dựng dịch vụ internet còn rất non nớt và đắt đỏ, phần cứng và băng thông cũng vậy”. Kết quả là nhiều doanh nghiệp dot-com thất bại vì sản phẩm quá đắt trong khi số khách hàng quá ít.

AI thì rất khác, ông Horowitz nhận định. Internet là một mạng lưới, và giá trị chỉ tăng khi có thêm người tham gia. Các nhà bán lẻ trực tuyến năm 1996 chỉ tiếp cận được một phần rất nhỏ dân số còn Amazon hiện nay tiếp cận được rất nhiều người.

AI, ngược lại, là một cỗ máy tính, ông Horowitz nói. “Máy tính có thể tạo ra giá trị ngay lập tức. AI chắc chắn có giá trị ngay lập tức”, ông nói thêm. “Các sản phẩm AI đang hoạt động tốt đến mức chúng ta chứng kiến tăng trưởng doanh thu vượt xa bất cứ điều gì trước đây”.

MỐI LO LẮNG DÙ NHỎ NHỮNG VẪN CÓ NGUY CƠ DẪN TỚI SỤP ĐỔ

Một mối lo ít được nhắc tới trong cơn bùng nổ AI là việc các gian lận có thể tìm thấy mảnh đất màu mỡ. Điều đó cũng có nghĩa rằng những mặt xấu xí nhất của thời dot-com có thể dễ quay trở lại nhất.

Các công ty dot-com từng chịu áp lực lớn trong việc tạo doanh thu để biện minh cho mức định giá phi lý. Một số làm được điều đó một cách hợp pháp nhưng nhiều công ty khác thì không.

Homestore.com, một công ty niêm yết bất động sản trị giá 6 tỷ USD, đã chi trả những khoản tiền để phóng đại dịch vụ hoặc sản phẩm. Các nhà cung cấp dùng số tiền đó để mua quảng cáo từ hai công ty truyền thông, rồi chính các công ty này lại mua quảng cáo từ Homestore. 11 lãnh đạo của Homestore đã bị truy tố vì gian lận.

Trong những tháng gần đây, mạng lưới các thỏa thuận chồng chéo giữa các công ty AI hàng đầu trở thành chủ đề nóng.

Trong một báo cáo nghiên cứu tháng 10, các nhà phân tích của J.P. Morgan cho rằng “cần có sự thận trọng nhất định”, nhưng cũng lập luận rằng “các thỏa thuận ngày nay trông khác” so với thời dot-com. “Có thể nói là vốn đang chạy theo AI, chứ không phải ngược lại”, báo cáo viết.