AI sẽ tái cấu trúc việc làm như thế nào nhìn từ kinh nghiệm thời Internet?

Liệu bạn có còn nhớ thời những chiếc đĩa CD phủ khắp nước Mỹ và thế giới, thời mà câu “Bạn có thư điện tử mới” từng được xem như tương lai? Giờ đây khi nhìn lại, Internet đúng là đã làm thay đổi công việc, nhưng không theo cách mà năm 1998 tưởng tượng.

Điều bất ngờ không chỉ là hình ảnh các CEO mặc hoodie và đội ngũ lập trình viên đông đảo, mà còn là người thợ cắt tóc có đường link đặt lịch, y tá tư vấn từ xa và hàng trăm nghìn việc làm trong ngành giao nhận, tác giả Matt Sigelman, Chủ tịch của Viện Burning Glass, nhận định trong bài viết trên trang The Wall Street Journal.

Nhìn lại quá khứ không chỉ là hoài niệm. Những dự đoán được đưa ra khi ấy đang cho thấy nhiều điều về kỷ nguyên trí tuệ nhân tạo hiện nay.

INTERNET TÁC ĐỘNG ĐẾN VIỆC LÀM RA SAO?

Cuối những năm 1990, các dự báo tràn ngập và không ít trong số đó thể hiện các ý kiến trái chiều. Một bên tin vào sự chuyển đổi tức thì còn bên kia nhún vai, cho rằng tác động chỉ là thổi phồng và bong bóng.

Giờ đây khi nhìn lại, cả hai phe đều đúng một phần và sai một phần. Internet hóa ra còn mang đến sự chuyển đổi lớn hơn những người hoài nghi nghĩ, nhưng tác động của thứ công nghệ ấy lên việc làm lại đến chậm hơn và theo những hướng bất ngờ hơn so với kỳ vọng của người lạc quan.

Nếu chăm chú tìm sự xuất hiện đột ngột của các việc làm liên quan đến Internet, bạn có thể đã bỏ lỡ điểm chính: Internet âm thầm len vào gần như mọi công việc và tái cấu trúc cách con người làm việc.

Nhưng sự âm thầm ấy không đồng nghĩa với mọi thứ diễn ra êm ái. Internet không phải là “sát thủ việc làm” trên diện rộng, nhưng với một số nghề, sự suy giảm không phải là từ từ mà là rơi xuống vực.

Đơn cử, số lượng đại lý du lịch giảm mạnh khi đặt vé chuyển sang online. Nhân viên đọc công tơ giảm khi ngành điện lực số hóa. Một số ngành vẫn tiếp tục giảm: việc làm cho nhân viên quầy giao dịch giảm 30% trong giai đoạn 2015 – 2023 khi kiosk rồi ứng dụng lên thay thế; việc làm của nhân viên tiếp thị qua điện thoại giảm 75% khi web mở ra các kênh tiếp cận mới.

ĐIỀU GÌ TẠO RA NHỮNG ẢNH HƯỞNG KHÁC NHAU VỚI CÁC NGÀNH?

Câu hỏi được đặt ra là tại sao cùng một công nghệ lại xóa sổ một số nghề mà không ảnh hưởng nghề khác? Câu trả lời đơn giản là bởi công việc khác nhau về cấu phần.

Đại lý du lịch có một nhiệm vụ cốt lõi: đặt vé. Nhân viên đọc công tơ chủ yếu chỉ đọc công tơ, còn nhân viên tiếp thị qua điện thoại thì gọi điện đúng giờ. Đó là những nhiệm vụ lặp lại, dễ số hóa, và internet có thể thay thế trực tiếp.

Nhưng hầu hết công việc không chỉ xoay quanh một nhiệm vụ mang tính lặp lại khi nghĩ về vị trí giám đốc tài chính hay thợ sửa ống nước. Các công việc này giống nhau ở điểm chúng là các “gói” gồm phán đoán, phối hợp và thao tác thực tế. Internet có thể thay thế một số nhiệm vụ, nhưng không thể thay thế toàn bộ nghề.

Do đó, câu chuyện lớn hơn từ Internet là tác động theo hướng bổ sung. Năm 1998, ít ai tưởng tượng đến mạng xã hội chứ đừng nói tới 65.000 quản lý mạng xã hội hay 200.000 chuyên gia an ninh thông tin, một con số nghe rất vô lý khi dữ liệu vẫn nằm trên các đĩa mềm.

Quan trọng hơn là sự chuyển đổi âm thầm trong gần như mọi công việc của nền kinh tế. Hiện nay, chỉ 10% người lao động sử dụng internet ở mức tối thiểu trong công việc, như thợ mổ hoặc thợ lắp thảm. Và không chỉ công việc văn phòng thay đổi. Kỹ thuật viên phòng labo nha khoa chuyển từ đúc thủ công sang quét số hóa; thợ khắc chuyển từ dụng cụ cầm tay sang máy khắc kỹ thuật số.

Đó đều là những cuộc cách mạng yên lặng, diễn ra ngoài ánh đèn. Nhưng sự thay đổi không xảy ra trong một sớm một chiều. Email, lịch chia sẻ và quản lý khách hàng (CRM) giúp tăng tốc công việc quen thuộc mà không thay đổi người thực hiện. Outlook thay thế khay thư; ổ chia sẻ thay thế phòng lưu trữ hồ sơ.

Rồi quy trình thay đổi. Marketing chuyển từ các chiến dịch theo đợt sang các hoạt động liên tục. Phòng khám đưa đơn thuốc điện tử và cổng thông tin bệnh nhân vào quy trình, thay đổi cách phối hợp giữa bộ phận hành chính và lâm sàng. Các bước, người phụ trách và chỉ số theo dõi đều thay đổi.

SỰ CHUYỂN ĐỔI LIÊN TỤC DIỄN RA

Chỉ sau khi những thay đổi cơ bản diễn ra, nền tảng mới được nhân rộng. Chúng ta đi từ phòng đặt máy chủ sang các trung tâm dữ liệu và điện toán đám mây; từ một quản trị viên hệ thống duy nhất sang mạng lưới hoàn tất đơn hàng, an ninh mạng và tuân thủ. Đó là nơi các công việc mới bất ngờ xuất hiện.

Máy móc kết nối và phần mềm dựa vào web đã âm thầm thay đổi cả những bộ phận hậu cần lẫn những gì diễn ra trên màn hình.

Tương tự, khi thương mại điện tử bùng nổ, chuỗi logistics dựa trên Internet đã tái cấu trúc các vai trò hoạch định, từ chuyên viên logistics đến quản lý vận tải và phân phối, và mở ra làn sóng công việc giao hàng chặng cuối.

Quá trình xây dựng đó không chỉ tuyển lập trình viên mà còn cả điều phối viên, nhân viên nhặt hàng, đóng gói và tài xế. Quy trình mới tạo ra hàng trăm nghìn việc làm trong kho vận và giao hàng – những điểm tăng trưởng việc làm lớn nhất nhờ Internet, nhưng rất ít người đã đoán trúng điều đó vào năm 1998.

Mô hình này đã tồn tại từ cuộc nhảy vọt công nghệ trước đó: máy tính hóa. Trong những năm 1970 và 1980, các màn hình xanh đã khiến những công việc dựa trên nhiệm vụ lặp lại bị cắt giảm mạnh. Theo dữ liệu điều tra dân số, nhân viên kiểm soát bảng lương giảm 70% từ 1970 đến 1980. Việc làm thư ký giảm gần 60% trong cùng kỳ. Tuy vậy, hầu hết công việc ngày càng phụ thuộc vào máy tính mà không giảm mạnh về số lượng.

Khi web xuất hiện, nhiều nghề - đặc biệt là nghề tri thức – đã trở nên nhiều hơn. Kế toán không còn là người giữ sổ cái mà còn đảm nhiệm chiến lược thuế, lập kế hoạch kiểm toán, tư vấn và tuân thủ. Internet giúp tăng tốc một phần công việc đó nhưng không thể thay thế toàn bộ. Trợ lý hành chính chuyển từ trả lời điện thoại và sắp lịch sang điều phối dự án và quản lý nhà cung cấp.

Hiện nay, tỷ lệ người làm các nghề chuyên môn và quản lý đã tăng hơn gấp đôi kể từ đầu kỷ nguyên số.

HÀM Ý TÁC ĐỘNG ĐỐI VỚI THỜI KỲ AI

Con người thường hình dung công việc theo mô hình công nghiệp, tức là công việc chỉ gồm một nhiệm vụ chính và tự động hóa là thay thế một-đối-một: tự động hóa nhiệm vụ là loại bỏ công việc.

Internet đã cho thấy một thực tế khác: các vai trò hiện đại là những “gói nhiệm vụ”. Công nghệ thường tác động đầu tiên đến nhiệm vụ lặp lại, sau đó là quy trình, và chỉ sau đó mới định hình lại công việc, kéo theo các công việc tầng sau xoay quanh nền tảng.

Đó chính là sự phức tạp khiến gián đoạn diễn ra chậm hơn và tinh vi hơn so với dự đoán. AI phù hợp với mô hình này hơn là phá vỡ. Các mô hình ngôn ngữ lớn có thể soạn thảo văn bản, tóm tắt ghi chú y khoa, trả lời câu hỏi. Đó là nhiệm vụ quan trọng nhưng vẫn chỉ là một phần của vai trò lớn hơn.

AI không quản lý rủi ro, không chịu trách nhiệm, không trấn an khách hàng lo lắng hay xử lý bối cảnh lộn xộn giữa các nhóm.

Sự phân chia lại lao động được kỳ vọng sẽ là: lớp kỹ thuật sẽ nhanh và rẻ hơn; lớp con người sẽ chuyển sang giám sát, phối hợp, phán đoán phức tạp, xây dựng quan hệ và xử lý ngoại lệ.

Vì vậy, điều cần chờ đợi ở AI là sự tái cấu trúc hỗn hợp, không đồng đều và theo giai đoạn. Một số vai trò sẽ thu hẹp nhanh và những người trong các vai trò đó sẽ chịu ảnh hưởng thật sự.

Thế nhưng, nhiều nghề sẽ được nối lại trong âm thầm. Năng suất tăng sẽ mở ra nhu cầu mới và tạo ra những công việc chưa từng tồn tại, đồng thời thúc đẩy các chức năng xoay quanh dữ liệu, an toàn, tuân thủ và hạ tầng.

AI là chưa từng có tiền lệ; internet cũng vậy. Rủi ro thật sự nằm ở thời điểm: đánh giá quá mức việc làm bị mất, đánh giá thấp quá trình tái cấu trúc âm thầm đang diễn ra, và bỏ qua những công việc mới xuất hiện ở tầng nền. Đó từng là bài học của internet. Và rất có thể sẽ là bài học của AI.