Elon Musk: “Lá bài tẩy” trong chiến thuật của Mỹ đối phó với Trung Quốc?

Nhân tố mang tên Elon Musk

Ông Donald Trump đã chuẩn bị bắt đầu nhiệm kỳ thứ hai của mình tại Nhà Trắng trong bối cảnh xung quanh là những người theo chủ nghĩa diều hâu với Trung Quốc.

Người được ông Trump chọn làm ngoại trưởng, Marco Rubio, đã vận động chống lại ảnh hưởng của Trung Quốc và ủng hộ việc có các chính sách cứng rắn đối với các tập đoàn công nghệ như Huawei. Michael Waltz, cố vấn an ninh quốc gia sắp tới, gọi Trung Quốc là "mối đe dọa hiện hữu".

Trong khi đó, Elon Musk, tỷ phú sinh ra ở Nam Phi và tự xưng là "người bạn đầu tiên" của ông Trump đã nổi lên như một nhân tố có tiềm năng quan trọng nhưng khó lường trong mối quan hệ giữa hai siêu cường thế giới.

Đế chế kinh doanh của ông Musk nằm giữa một “bãi mìn” của những xung đột có thể xảy ra về các vấn đề an ninh quốc gia, cạnh tranh công nghệ, chuỗi cung ứng.

Người đàn ông giàu nhất thế giới cũng có mối quan hệ sâu sắc với các nhà lãnh đạo cấp cao của Trung Quốc. Elon Musk cũng đang trong quá trình vận động hành lang Bắc Kinh về các quyết định quan trọng cho doanh nghiệp xe điện trị giá 1 nghìn tỷ USD của mình.

Tesla đã nhận được hàng tỷ USD tiền vay giá rẻ, trợ cấp và miễn thuế từ chính phủ Trung Quốc. Nhà sản xuất ô tô này phụ thuộc rất nhiều vào nhà máy ở Thượng Hải, nhà máy lớn nhất trong mạng lưới toàn cầu của hãng, không chỉ để bán cho quốc gia có 1,4 tỷ dân mà còn để xuất khẩu ô tô do Trung Quốc sản xuất sang các nơi khác trên thế giới. Các nhà cung cấp Trung Quốc của Musk, đặc biệt là về pin, cũng rất quan trọng đối với hoạt động sản xuất toàn cầu của công ty, bao gồm cả ở Mỹ.

Nhưng chính quyền mà Musk sẽ gia nhập có thể sẽ thực hiện việc tăng mạnh thuế quan đối với tất cả hàng nhập khẩu của Trung Quốc vào Mỹ, một quyết định có thể tác động đáng kể đến hoạt động kinh doanh của Tesla.

Theo Philippe Houchois, một nhà phân tích của ngân hàng đầu tư Jefferies của Mỹ, Musk có khả năng tạo ra một "cầu nối quan trọng" giữa Trung Quốc và chính quyền của ông Trump.

Vai trò của Elon Musk

Khu đất xây dựng nhà máy của Tesla đã được chính quyền Thượng Hải thuê trong 50 năm. Ảnh: Getty Images.

Đã có những dấu hiệu cho thấy ảnh hưởng của ông Musk có thể mở rộng sang quan hệ của Mỹ ở nước ngoài, chẳng hạn như sự hiện diện của ông trong cuộc điện đàm sau bầu cử giữa ông Trump và nhà lãnh đạo Ukraine Volodymyr Zelenskyy.

Với những rủi ro dành cho Tesla, doanh nhân này có thể được kỳ vọng sẽ đóng vai trò là "ảnh hưởng điều tiết" đối với các mức thuế quan mà ông Trump đã lên kế hoạch, Houchois nói thêm, và "thị trường sẽ bỏ qua bao nhiêu hoặc trong bao lâu các xung đột lợi ích tiềm ẩn, từ trách nhiệm chính trị đến quản trị và bồi thường, vẫn chưa rõ ràng".

Có bằng chứng rõ ràng về áp lực chính trị đối với các xung đột tiềm ẩn của Musk. Hai thượng nghị sĩ đảng Dân chủ đã tìm cách mở một cuộc điều tra liên bang về cuộc trao đổi được cho là giữa Elon Musk với nhà lãnh đạo Nga Vladimir Putin, làm dấy lên mối lo ngại về quyền miễn trừ an ninh cấp cao của Musk và hàng tỷ USD tiền tài trợ của chính phủ Mỹ.

Mặc dù có một lịch sử lâu dài về các doanh nhân đóng vai trò trung gian giữa Bắc Kinh và Washington, nhưng ít ai có nhiều rủi ro hơn Musk.

Các bộ phận khác trong đế chế của ông liên quan trực tiếp đến các điểm căng thẳng giữa Mỹ và Trung Quốc. SpaceX, doanh nghiệp tên lửa thương mại và vệ tinh của ông, đã bị các nhà phân tích quân sự Trung Quốc chỉ trích gay gắt vì họ coi công ty và mạng lưới vệ tinh Starlink rộng lớn của công ty là một phần trong chiến dịch mở rộng không gian của quân đội Mỹ. Và X, nền tảng truyền thông xã hội, bị cấm ở Trung Quốc.

Yaqiu Wang, giám đốc nghiên cứu về Trung Quốc tại Freedom House, một nhóm vận động có trụ sở tại Mỹ, cảnh báo rằng Bắc Kinh đã trở nên "rất khéo léo" trong việc thao túng các doanh nghiệp nước ngoài.

"Musk không chỉ dễ bị tổn thương trước áp lực của Bắc Kinh do có nhiều lợi ích kinh doanh phức tạp tại Trung Quốc, mà ông ấy còn có vẻ thực sự thích mối quan hệ chặt chẽ với các nhà lãnh đạo của Trung Quốc", bà nói.

Ưu đãi của Musk tại Trung Quốc

Elon Musk với nhà lãnh đạo Trung Quốc Tập Cận Bình tại một bữa tiệc tối ở San Francisco năm 2023. 

Năm năm trước, Musk đã đảm bảo được nguồn tài trợ cho dự án đầy tham vọng nhất của Tesla vào thời điểm đó, một nhà máy sản xuất xe điện tại một khu thương mại tự do đặc biệt ở ngoại ô phía đông Thượng Hải.

Triển vọng tạo điều kiện cho khoản vay này đã gây ra sự cạnh tranh khốc liệt giữa các ngân hàng Trung Quốc. Một số ngân hàng đã vận động Bộ Công nghiệp và Công nghệ thông tin, một trong những cơ quan quản lý của Tesla tại Bắc Kinh, để được thêm vào danh sách các bên cho vay được chấp thuận. Theo quan điểm của các chủ ngân hàng, thỏa thuận này không chỉ an toàn về mặt tài chính mà còn là cơ hội để chứng minh sự phù hợp với chính sách công nghiệp xanh ủng hộ của Bắc Kinh.

Cuối cùng, các khoản vay tổng cộng gần 1,4 tỷ USD đến từ một tập đoàn gồm một số tổ chức cho vay nhà nước lớn nhất của Trung Quốc như Ngân hàng Xây dựng Trung Quốc, Ngân hàng Nông nghiệp Trung Quốc, Ngân hàng Công thương Trung Quốc và Ngân hàng Phát triển Phố Đông Thượng Hải. Lãi suất cho khoản nợ được cố định ở mức 90% lãi suất chuẩn một năm của Trung Quốc, mức chiết khấu mà các tổ chức cho vay nhà nước thường cung cấp cho những khách hàng tốt nhất của họ, hầu như luôn là các tập đoàn Trung Quốc khác.

Sự đối xử đặc biệt này còn đi xa hơn nữa. Musk đã thuyết phục thành công các nhà lãnh đạo Trung Quốc rằng Tesla cần sở hữu hoàn toàn hoạt động kinh doanh tại Trung Quốc. Đối với ngành công nghiệp ô tô, đây là một sự thay đổi chưa từng có so với Bắc Kinh, nơi luôn đòi hỏi phải có liên doanh giữa các nhà sản xuất ô tô Trung Quốc trong và ngoài nước.

"Mọi người đều biết rằng đây là dự án số một của Thượng Hải, thậm chí là của Trung Quốc, trong năm đó", một nhân viên tín dụng có trụ sở tại Thượng Hải tham gia vào thỏa thuận này cho biết. “Với sự hỗ trợ toàn diện từ chính phủ, chúng tôi không có cách nào để ghi nhận bất kỳ khoản lỗ nào. Không có thỏa thuận nào tốt hơn thế”.

Đất cho nhà máy của Tesla đã được chính quyền Thượng Hải thuê trong 50 năm. Công ty không tiết lộ mức giá. Năm 2018, Cục Quy hoạch và Tài nguyên Đất đai của Thành phố Thượng Hải cho biết một lô đất đã được thuê với giá 973 triệu Nhân dân tệ (145 triệu USD), thấp hơn nhiều so với giá thị trường vào thời điểm đó. Theo Tesla, công ty đã đáp ứng các yêu cầu do Thượng Hải đặt ra là phải chi 14 tỷ Nhân dân tệ cho nhà máy vào năm 2023 và đã nhận được khoản tài trợ bổ sung 76 triệu USD từ chính quyền thành phố vào năm trước.

Một cố vấn chính sách của chính phủ có trụ sở tại Bắc Kinh đã mô tả Tesla với tờ Financial Times rằng có lẽ đó vẫn là một trong những "nhà sản xuất xe điện được trợ cấp nhiều nhất tại Trung Quốc".

Mối quan hệ mang lại lợi ích cho cả hai bên

 

Đối với Musk, nhà máy Thượng Hải là nhà máy lớn nhất của Tesla, sản xuất hàng triệu ô tô và mang lại doanh thu 54 tỷ USD trong ba năm qua - chiếm 23% tổng doanh số bán hàng của công ty. Tesla cũng cho biết nhà máy mới liền kề của họ, nơi sản xuất các bộ pin để lưu trữ điện, đang trên đường đi vào hoạt động vào quý đầu tiên của năm 2025.

Musk rất ủng hộ Trung Quốc. Quan điểm cho rằng Trung Quốc đang “có vấn đề” với Mỹ, không được Tesla đả động.

“Ông ấy rất ủng hộ Trung Quốc, luôn luôn như vậy”, một cựu giám đốc điều hành cấp cao của Tesla, người đã làm việc chặt chẽ với Musk trong hơn một thập kỷ, cho biết.

Đối với Trung Quốc, dự án này mang lại hàng trăm triệu USD tiền thuế hàng năm, trong thời điểm tăng trưởng kinh tế chậm lại. Tesla cũng đã trả hết khoản vay chính của mình vào năm 2021.

Nhưng quan trọng hơn đối với các nhà hoạch định kinh tế của ông Tập Cận Bình, việc bàn giao nhanh chóng nhà máy công nghệ cao của Tesla đã giúp thúc đẩy ngành công nghiệp xe điện mới ra đời của quốc gia này, cả về chuỗi cung ứng địa phương và phổ biến xe điện trong số người tiêu dùng bán lẻ.

Các nhà hoạch định chính sách Trung Quốc đã "mơ ước trong 20 năm" về một ngành công nghiệp ô tô trong nước nhưng "điểm uốn là sự ra mắt của Tesla tại Thượng Hải", Bill Russo, cựu giám đốc Chrysler tại Trung Quốc và là người sáng lập công ty tư vấn Automobility có trụ sở tại Thượng Hải nói.

"Cũng giống như iPhone đã mở ra một loạt các công ty điện thoại thông minh của Trung Quốc, Tesla Model 3 ban đầu đã mở ra làn sóng xe điện của Trung Quốc", Russo nhấn mạnh.

Trong năm năm qua, hoạt động toàn cầu của Tesla đã làm sâu sắc thêm sự phụ thuộc của họ vào các nhà cung cấp Trung Quốc, những công ty có quy mô, hiệu quả và mức độ tự động hóa đã trở thành hàng đầu thế giới.

Với cảnh báo của ông Trump về mức thuế quan lớn đối với hàng nhập khẩu từ Mexico và tất cả các đối tác thương mại của Mỹ, Musk đã nhanh chóng hành động để bảo vệ Tesla bằng cách tăng cường sản xuất tại Mỹ và tạm dừng kế hoạch xây dựng một nhà máy ở Mexico, nơi sẽ sản xuất một phần ô tô cho thị trường Mỹ. Nhưng ngay cả khi đó, công ty của ông vẫn phải chịu ảnh hưởng sâu sắc từ chủ nghĩa bảo hộ của nước Mỹ.

Tina Hou, người đứng đầu nghiên cứu ô tô Trung Quốc cho Goldman Sachs, ước tính rằng hơn 90% các nhà cung cấp của Tesla cho nhà máy Thượng Hải là người Trung Quốc và khi Tesla xây dựng các nhà máy ở nước ngoài, các nhà cung cấp này ngày càng "đi ra ngoài" với Tesla.

Theo các quan chức Mexico, hàng chục nhà cung cấp của Tesla đã thành lập hoạt động tại Mexico, bao gồm cả các tập đoàn Trung Quốc. Musk cũng đang hợp tác với nhà cung cấp pin Trung Quốc CATL để có công nghệ tại nhà máy pin Nevada của Tesla.

Vào cuối tháng 4, Musk đã có chuyến thăm Trung Quốc gần đây nhất, gặp Thủ tướng Trung Quốc và các nhà lãnh đạo khác tại Bắc Kinh, như một phần trong nỗ lực xoa dịu mối lo ngại của các cơ quan quản lý Trung Quốc về rủi ro an ninh quốc gia do ô tô thu thập và xử lý dữ liệu liên quan đến người lái xe Trung Quốc và môi trường xung quanh họ gây ra.

“Quyền năng” của Elon Musk

Steve Orlins, chủ tịch Ủy ban Quốc gia về Quan hệ Mỹ-Trung Quốc, cho biết một thước đo về sự hiểu biết sâu sắc của Musk về hệ thống Trung Quốc là quyết định - sau chuyến đi vào tháng 4 của Musk - nhằm lật ngược lệnh cấm sử dụng Tesla trên các tài sản của chính phủ Trung Quốc.

"Có bao nhiêu công ty Mỹ đã thành công trong việc bãi bỏ lệnh cấm? Những người đó, cho dù là Musk hay nhóm điều hành của ông, thì ai đó sẽ có được hệ thống. Bởi vì theo kinh nghiệm của tôi, điều đó khá hiếm và đáng chú ý", Orlins nói.

Tuy nhiên, thành công trong tương lai của doanh nghiệp Musk tại Trung Quốc phụ thuộc vào việc có được và duy trì sự chấp thuận của cơ quan quản lý đối với nền tảng FSD của ông, phần mềm lái xe bán tự động của công ty.

Tesla phụ thuộc rất nhiều vào Trung Quốc để có lợi nhuận và Musk có liên hệ trực tiếp với chính phủ Trung Quốc. Và đương nhiên Musk không thể tránh khỏi việc ông sẽ là một phần của những nghi ngại.

Musk tin rằng sự chuyển hướng sang lái xe tự động và trí tuệ nhân tạo của ông có thể thúc đẩy định giá thị trường của Tesla lên tới 5 nghìn tỷ USD, cao gấp năm lần so với hiện nay. Nhưng ông cũng đang chạy đua với một nhóm các nhà sản xuất ô tô và công ty công nghệ Trung Quốc đối thủ, từ BYD, Xpeng và Nio đến Baidu, Xiaomi và Huawei, tất cả đều đang phát triển các công nghệ tương tự.

Hiện tại, với việc Musk có thể tiếp cận Nhà Trắng, một câu hỏi quan trọng theo những người trong ngành ô tô là liệu Bắc Kinh có thể sử dụng Tesla làm đòn bẩy khi đàm phán với ông Trump hay không, cả về mặt phê duyệt FSD của Tesla và quyền tiếp cận nguồn cung cấp các thành phần chính.

"Tesla đang tìm kiếm một giải pháp về FSD để có thể là một phần của các cuộc thảo luận về thuế quan: chúng tôi cung cấp cho bạn FSD, bạn đàm phán về thuế quan", một nhà phân tích giấu tên tại một công ty môi giới của Mỹ cho biết.

Trong số những người tiêu dùng Trung Quốc, thành công toàn cầu nhanh chóng của Tesla cùng với sự ngưỡng mộ đối với tinh thần kinh doanh độc đáo đã mang lại cho Musk một lượng người theo dõi cuồng nhiệt và biệt danh "người sắt Thung lũng Silicon". Ông đã gặp ông Tập Cận Bình - nhà lãnh đạo quyền lực của Trung Quốc, ít nhất hai lần.

Maye Musk, mẹ của tỷ phú này, cũng đã xây dựng được hình ảnh công chúng vững chắc tại Trung Quốc với hơn nửa triệu người theo dõi trên Xiaohongshu, nền tảng giống như Instagram của Trung Quốc.

Tuy nhiên, trong số các quan chức quốc phòng ở Bắc Kinh, đế chế kinh doanh của Musk đặt ra một số câu hỏi về an ninh quốc gia.

Một bài bình luận vào tháng 1 do hai tác giả từ nhóm nghiên cứu hàng đầu của Viện Nghiên cứu Chiến tranh của Viện Hàn lâm Khoa học Quân sự Trung Quốc, mô tả SpaceX có "trọng tâm quân sự rõ ràng" và "ý định chiến lược" sẽ giúp Mỹ giành được lợi thế cạnh tranh trong cuộc chạy đua vũ trang trong vũ trụ.

Musk nói với FT trong một cuộc phỏng vấn năm 2022 rằng Bắc Kinh đã nêu rõ sự không chấp thuận của họ đối với việc ông triển khai mạng lưới Starlink để giúp củng cố internet của Ukraine.

Cũng có những dấu hiệu cho thấy quan điểm cá nhân của Musk xung đột với những người khác trong quỹ đạo gần của ông Trump, những người muốn Mỹ phản đối mạnh mẽ hơn đối với sự quyết đoán quân sự ngày càng tăng của Bắc Kinh.

Trong các bài phát biểu và cuộc phỏng vấn trong những năm gần đây, Musk đã nói về sự hiểu biết sâu sắc của mình về chính sách của Trung Quốc.

Musk dường như đang cố gắng giảm bớt căng thẳng giữa các quốc gia và không làm họ căng thẳng hơn nữa, nhưng "đồng thời" phải bảo vệ doanh nghiệp của mình.

Việc Musk sở hữu nền tảng truyền thông xã hội X làm dấy lên thêm nhiều câu hỏi về tương tác của tỷ phú này với Trung Quốc và sự không nhất quán về quyền tự do ngôn luận.

Đối với Bắc Kinh, sau nhiều năm quan hệ với Washington ở mức thấp lịch sử, viễn cảnh có một đồng minh như Musk gây ảnh hưởng đến Nhà Trắng chắc chắn là một điều tích cực.

Henry Huiyao Wang, một cựu quan chức chính phủ cấp cao và là người sáng lập kiêm chủ tịch của Trung tâm Trung Quốc và Toàn cầu hóa có trụ sở tại Bắc Kinh, cho biết trong khi Bắc Kinh đang "chuẩn bị cho điều tồi tệ nhất", vẫn còn hy vọng rằng ông Trump, với sự ủng hộ của các tỷ phú người Mỹ như Musk, có thể "thực dụng hơn" và căng thẳng giữa Mỹ và Trung Quốc có thể được xoa dịu.