Phát biểu tại Diễn đàn CEO 2018 do Thời báo Kinh tế Việt Nam tổ chức chiều 13/4 tại Hà Nội, ông Nguyễn Bích Lâm, Tổng cục trưởng Tổng cục Thống kê cho hay, năng suất lao động toàn nền kinh tế theo giá hiện hành năm 2017 ước tính đạt 93,2 triệu đồng/lao động (tương đương 4.166 USD/lao động). Tính theo giá so sánh năm 2010, năng suất lao động toàn nền kinh tế năm 2017 tăng 6% so với năm 2016, bình quân giai đoạn 2011-2017 tăng 4,7%/năm.

Thời gian qua, năng suất lao động của Việt Nam cải thiện đáng kể theo hướng tăng đều qua từng năm. Việt Nam là một quốc gia có tốc độ tăng năng suất lao động cao trong khu vực ASEAN. Tính chung giai đoạn 2007-2016, năng suất lao động theo sức mua tương đương năm 2011 của Việt Nam tăng trung bình 4,2%/năm, cao hơn mức tăng bình quân của Singapore, Malaysia, Thái Lan, Indonesia, Phillippines.

Dù vậy, năng suất lao động của Việt Nam hiện nay vẫn thấp so với các nước trong khu vực. Tính theo PPP 2012, năng suất lao động của Việt Nam năm 2016 đạt 9.894 USD, chỉ bằng 7% mức năng suất của Singapore, 17,6% của Malaysia, 36,5% của Thái Lan. Chênh lệch về năng suất lao động giữa Việt Nam với các nước tiếp tục gia tăng. 

Vì sao năng suất lao động Việt Nam cách xa với các nước?

Chỉ ra nhiều nguyên nhân dẫn đến năng suất lao động của Việt Nam thấp, khoảng cách xa với các nước trong khu vực ASEAN, Tổng cục trưởng Tổng cục Thống kê Nguyễn Bích Lâm cho thấy, quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh thế còn chậm, những ngành công nghiệp dịch vụ chiếm tỷ trọng thấp, nhất là ngành mũi nhọn như tài chính, tín dụng, du lịch.

Năm 2016, tỷ trọng khu vực nông, lâm nghiệp và thủy sản trong GDP của Việt Nam là 16,3%, trong khi tỷ lệ này của Thái Lan là 8%; Malaysia là 9%; Philippines 10%; Indonesia 14%; riêng Singapore, tỷ trọng ngành nông nghiệp rất nhỏ, các ngành công nghiệp, xây dựng và dịch vụ chiếm gần 100% GDP.

Lao động trong khu vực nông nghiệp còn lớn trong khi năng suất lao động ngành nông nghiệp thấp. Đây là do nguyên nhân thứ nhất mang lại. Đến năm 2017, nước ta vẫn còn tới 21,6 triệu lao động làm việc trong khu vực nông, lâm nghiệp và thủy sản, trong khi năng suất lao động khu vực này chỉ đạt 35,5 triệu đồng/lao động, bằng 38,1% mức năng suất lao động chung của nền kinh tế.

Trong khi đó, chất lượng, cơ cấu và hiệu quả sử dụng lao động còn thấp. Chỉ có 21,5% lao động cả nước đã qua đào tạo có bằng cấp, chứng chỉ, trong đó khu vực nông thôn rất thấp, chỉ khoảng 13%.

Máy móc, thiết bị và quy trình công nghệ lạc hậu cũng là một trong những nguyên nhân khiến năng suất lao động Việt Nam còn thấp. Đa số doanh nghiệp dân doanh đang sử dụng công nghệ tụt hậu 2-3 thế hệ so với mức trung bình thế giới, có đến 76% máy móc, dây chuyền công nghệ nhập từ nước ngoài thuộc thế hệ 1960, 75% thiết bị hết khấu hao, 50% thiết bị là đồ tân trang. 

Bên cạnh đó, khu vực doanh nghiệp chưa thực sự là động lực quyết định tăng trưởng năng suất lao động của nền kinh tế. Quy mô doanh nghiệp Việt Nam quá nhỏ bé, số doanh nghiệp vừa, nhỏ và siêu nhỏ chiếm gần 98% tổng số doanh nghiệp của cả nước, số lượng doanh nghiệp lớn chỉ chiếm 2,1%.

Ông Nguyễn Bích Lâm cũng chỉ ra rằng, tốc độ tăng năng suất lao động khu vực doanh nghiệp tăng thấp hơn tốc độ tăng của tiền lương bình quân một lao động khu vực doanh nghiệp. Theo giá hiện hành, giai đoạn 2007-2013 tiền lương bình quân một lao động khu vực doanh nghiệp tăng 16,9%/năm, trong khi năng suất lao động bình quân khu vực này chỉ tăng 12,9%/năm. Điều này giảm năng lực cạnh tranh của nền kinh tế.

Ngoài ra, một số yếu tố quan trọng khác ảnh hưởng đến năng suất lao động của Việt Nam thời gian qua như: Xuất phát điểm của nền kinh tế thấp, quy mô kinh tế còn nhỏ …

Mặc dù tốc độ tăng năng suất lao động Việt Nam cao nhưng năng suất lao động vẫn thấp so với các nước trong khu vực.

Đi tìm giải pháp nâng cao năng suất lao động Việt Nam

Giải pháp về thể chế, chính sách được đề cập đầu tiên khi bàn về cách để tăng năng suất lao  động của Việt Nam, kéo gần khoảng cách với các nước trong khu vực.

Ông Nguyễn Bích Lâm cho rằng, điều cần thiết hiện nay là Chính phủ sớm thành lập Ủy ban Năng suất Quốc gia do một Phó thủ tướng Chính phủ làm Chủ tịch, thiết lập một cơ quan thường trực, chuyên sâu về năng suất lao động có nhiệm vụ phối hợp các động lực tăng năng suất quốc gia của Việt Nam, đi học tập kinh nghiệm của Singapore và Hàn Quốc để áp dụng vào Việt Nam.

Bên cạnh xây dựng và thực hiện thành công Chiến lược quốc gia về nâng cao năng suất lao động của Việt Nam, phát động phong trào tăng năng suất lao động trong tất cả khu vực của nền kinh tế, chọn một tháng trong năm làm tháng năng suất quốc gia và áp dụng cuộc cách mạng 4.0 vào dòng chảy kinh tế.

Khu vực doanh nghiệp chiếm vị trí hết sức quan trọng trong nền kinh tế, do đó, Tổng cục Thống kê đề nghị có giải pháp khuyến khích các doanh nghiệp sắp xếp lại để có quy mô lao động tối ưu nhằm đạt được năng suất lao động cao nhất. 

Có chính sách ưu đãi về đất đai, ưu đãi về thuế, tín dụng... đối với các doanh nghiệp sử dụng dây chuyền công nghệ cao, hiện đại; khuyến khích các doanh nghiệp đầu tư đổi mới, ứng dụng khoa học công nghệ trong sản xuất, tham gia sâu vào chuỗi giá trị toàn cầu để tăng năng suất. Đồng thời, thúc đẩy nhanh và hiệu quả quá trình cơ cấu lại doanh nghiệp Nhà nước.

"Cải thiện và thúc đẩy tăng năng suất lao động là một trong những vấn đề cốt lõi đối với nền kinh tế Việt Nam hiện nay. Tăng năng suất lao động chính là yếu tố quyết định tới sức cạnh tranh của doanh nghiệp và của nền kinh tế, năng suất lao động cao đồng nghĩa với phát triển nhanh, bền vững, chống tụt hậu so với các nước trong khu vực", Tổng cục trưởng Tổng cục Thống kê nói.