Với vai trò không thể thay thế trong các ngành công nghiệp chiến lược, đất hiếm đang định hình lại các mối quan hệ địa chính trị và thúc đẩy các quốc gia như Hoa Kỳ tìm cách xây dựng chuỗi cung ứng độc lập.

Đất hiếm, bao gồm 17 nguyên tố trong bảng tuần hoàn với cấu trúc nguyên tử mang đặc tính từ tính đặc biệt, đang trở thành một yếu tố then chốt trong cuộc chiến thương mại giữa Hoa Kỳ và Trung Quốc. Những nguyên tố này không chỉ đóng vai trò quan trọng trong các ngành công nghiệp công nghệ cao mà còn là "con bài chiến lược" của Trung Quốc trong bối cảnh căng thẳng địa chính trị toàn cầu.

Từ xe điện, tua-bin gió, thiết bị quốc phòng, trung tâm dữ liệu cho đến các sản phẩm điện tử tiêu dùng, đất hiếm là thành phần không thể thiếu để chế tạo nam châm vĩnh cửu – trái tim của nhiều công nghệ hiện đại.

SỰ THỐNG TRỊ CỦA TRUNG QUỐC TRÊN THỊ TRƯỜNG ĐẤT HIẾM

Trong nhiều thập kỷ qua, Trung Quốc đã củng cố vị thế thống trị trên thị trường đất hiếm toàn cầu. Hiện tại, quốc gia này khai thác khoảng 70% và chế biến đến 90% lượng đất hiếm trên thế giới. Theo Neha Mukherjee, quản lý nghiên cứu đất hiếm tại Benchmark Mineral Intelligence, Trung Quốc đã duy trì độc quyền trong lĩnh vực này trong thời gian dài và vị thế đó ngày càng được củng cố. Lý do chính nằm ở chi phí sản xuất thấp, tạo ra cái gọi là "giá dưới mức hợp lý", khiến các nhà sản xuất ngoài Trung Quốc khó có thể cạnh tranh.

Theo hãng tin CNBC, sự phụ thuộc vào đất hiếm từ Trung Quốc đã khiến các quốc gia như Hoa Kỳ rơi vào thế bị động. Trong bối cảnh căng thẳng thương mại leo thang, Trung Quốc đã sử dụng đất hiếm như một công cụ chiến lược.

Vào tháng 4 vừa qua, các biện pháp kiểm soát xuất khẩu đất hiếm của Trung Quốc đã gây gián đoạn nghiêm trọng cho nhiều ngành công nghiệp, đặc biệt là lĩnh vực ô tô. Dewardric McNeal, giám đốc điều hành tại Longview Global, cho biết: “Trung Quốc đã dần xây dựng một bộ công cụ kiểm soát xuất khẩu, lấy cảm hứng từ các biện pháp kiểm soát của Hoa Kỳ, nhằm đáp trả những hành động mà Trung Quốc cho là không công bằng. Bộ công cụ này đã được phát triển trong nhiều năm và bắt đầu được áp dụng mạnh mẽ trong 7 tháng qua”.

HOA KỲ TÌM CÁCH THOÁT KHỎI SỰ PHỤ THUỘC

Nhận thức được mối nguy từ sự phụ thuộc vào Trung Quốc, Hoa Kỳ đang nỗ lực xây dựng chuỗi cung ứng đất hiếm nội địa. Vào tháng 7, Bộ Quốc phòng Hoa Kỳ thông báo đầu tư 400 triệu USD vào MP Materials, công ty sở hữu mỏ đất hiếm duy nhất đang hoạt động tại Hoa Kỳ, nằm ở Mountain Pass, California. Đây là một bước đi quan trọng nhằm giảm sự lệ thuộc vào nguồn cung từ Trung Quốc. Ngoài ra, MP Materials còn nhận được khoản vay 1 tỷ USD từ Goldman Sachs và JPMorgan để mở rộng hoạt động sản xuất nam châm đất hiếm.

Bên cạnh đó, các dự án khác cũng đang được triển khai. Energy Fuels, một công ty có trụ sở tại Utah, đã bắt đầu tinh chế đất hiếm từ 5 năm trước tại cơ sở White Mesa. Ban đầu tập trung vào khai thác và tinh chế uranium, công ty nhận ra có thể áp dụng quy trình tương tự để chiết xuất đất hiếm từ khoáng chất monazite.

Hiện tại, Energy Fuels đã sản xuất neodymium-praseodymium oxide (NdPr) – vật liệu quan trọng trong sản xuất nam châm vĩnh cửu – ở quy mô thương mại. Công ty cũng đang thử nghiệm sản xuất các oxit đất hiếm khác như dysprosium, terbium và samarium.

Mark Chalmers, Giám đốc điều hành của Energy Fuels, cho biết: “Hiện chúng tôi có khả năng xử lý tới 1.000 tấn NdPr mỗi năm. Trong giai đoạn hai, chúng tôi dự kiến nâng công suất lên 6.000 tấn, đủ để cung cấp cho khoảng 6 triệu xe điện. Chúng tôi cũng đang phát triển khả năng sản xuất các đất hiếm nặng khác, tùy thuộc vào các chính sách khuyến khích từ chính phủ Hoa Kỳ”.

TƯƠNG LAI THỊ TRƯỜNG ĐẤT HIẾM TOÀN CẦU

Thị trường đất hiếm không chỉ là một vấn đề kinh tế mà còn mang ý nghĩa chiến lược toàn cầu. Với sự bùng nổ của các ngành công nghiệp xanh như xe điện và năng lượng tái tạo, nhu cầu về đất hiếm dự kiến sẽ tăng mạnh trong thập kỷ tới. Theo các báo cáo, nhu cầu toàn cầu về neodymium và praseodymium – hai nguyên tố quan trọng trong nam châm vĩnh cửu – có thể tăng gấp đôi vào năm 2030. Điều này đặt ra thách thức lớn cho các quốc gia ngoài Trung Quốc trong việc xây dựng chuỗi cung ứng độc lập.

Tuy nhiên, việc phát triển ngành công nghiệp đất hiếm không hề đơn giản. Quá trình khai thác và tinh chế đất hiếm đòi hỏi công nghệ phức tạp, chi phí cao và thường gây ra các vấn đề môi trường nghiêm trọng. Trung Quốc đã tận dụng lợi thế về chi phí lao động thấp và quy định môi trường lỏng lẻo để chiếm lĩnh thị trường. Trong khi đó, các quốc gia như Hoa Kỳ, Úc và Canada đang phải đối mặt với thách thức vừa đảm bảo hiệu quả kinh tế vừa tuân thủ các tiêu chuẩn môi trường nghiêm ngặt.

Ngoài ra, sự cạnh tranh trong ngành đất hiếm không chỉ giới hạn ở khai thác và chế biến. Việc sản xuất nam châm đất hiếm – giai đoạn cuối cùng trong chuỗi giá trị – cũng là một lĩnh vực mà Trung Quốc đang dẫn đầu. Để cạnh tranh, Hoa Kỳ cần đầu tư không chỉ vào khai thác mà còn vào các cơ sở chế biến và sản xuất nam châm, điều mà MP Materials và Energy Fuels đang hướng tới.

Cuộc chiến giành quyền kiểm soát thị trường đất hiếm đang ngày càng gay gắt. Ngoài Hoa Kỳ, các quốc gia khác như Úc, Canada và Liên minh châu Âu cũng đang đẩy mạnh đầu tư vào các dự án đất hiếm nội địa. Ví dụ, Úc sở hữu một số mỏ đất hiếm lớn như Lynas Rare Earths, trong khi Canada đang phát triển các dự án khai thác tại Saskatchewan và Quebec. Liên minh châu Âu cũng đã công bố các kế hoạch chiến lược để giảm sự phụ thuộc vào Trung Quốc thông qua việc thúc đẩy khai thác trong khu vực và hợp tác quốc tế.

Tuy nhiên, để đạt được mục tiêu tự chủ về đất hiếm, các quốc gia phương Tây cần vượt qua nhiều rào cản, bao gồm chi phí sản xuất cao, thiếu hụt công nghệ tiên tiến và thời gian cần thiết để xây dựng chuỗi cung ứng hoàn chỉnh. Trong khi đó, Trung Quốc tiếp tục củng cố vị thế của mình thông qua các chính sách kiểm soát xuất khẩu và đầu tư vào các mỏ đất hiếm ở nước ngoài, đặc biệt là tại châu Phi và Đông Nam Á.