Ô tô “thải” của phương Tây tìm bến đỗ ở châu Phi, cuộc chiến chống biến đổi khí hậu toàn cầu có thực sự hiệu quả?
Bến đỗ mới cho xe xăng cũ
Đứng trên nền đất đá trong bãi đỗ xe nhộn nhịp của Công viên Fifa, cộng hoà Benin, đông nam của Tây Phi, Rokeeb Yaya đang mặc cả giá của một chiếc ô tô màu đỏ sẫm. Đó là một trong số vài trăm phương tiện, đậu thành hàng dài trải dài khắp khu đất rộng lớn, một số sáng bóng và trông như mới, một số khác bị móp méo và bụi bặm.
Chiếc xe mà Yaya để mắt đến là chiếc Ford Escape sản xuất năm 2008 do Mỹ sản xuất, được rao bán với giá khoảng 4.000 USD. Nó có giá tương đối phải chăng, ô tô của Mỹ rẻ hơn hầu hết các thương hiệu khác trong cùng lô, và anh ấy muốn nâng cấp từ xe máy của mình lên ô tô. Yaya nói rằng anh không quan tâm đến lịch sử của chiếc xe, chỉ quan tâm đến việc có đủ khả năng mua nó hay không.
Nhưng làm thế nào chiếc Ford này lại kết thúc ở đây, tại một trong những bãi xe lớn nhất ở thành phố cảng Cotonou? Nó giúp kể một câu chuyện lớn hơn về việc có bao nhiêu chiếc xe hơi ngốn xăng của phương Tây đang bắt đầu cuộc sống thứ hai ở Tây Phi.
Chiếc Ford 15 tuổi đã đến Benin từ Mỹ vào năm ngoái, sau khi được bán tại một cuộc đấu giá ô tô.
Nó đã có ba chủ sở hữu trước đó ở Virginia và Maryland, và đã chạy 252.000 dặm trên đường. Chiếc xe đã từng bị thu hồi một lần trước đó vì hệ thống lái trợ lực, nhưng không giống như một số chiếc xe khác trong lô hàng, nó được giao trong tình trạng tương đối ổn định và không bị tai nạn nào được báo cáo.
Chiếc SUV cũ kỹ này chỉ là một trong hàng triệu chiếc ô tô đã qua sử dụng đến Tây Phi mỗi năm từ các quốc gia giàu có như Nhật Bản, Hàn Quốc, các nước châu Âu và ngày càng nhiều là Mỹ. Nhiều trong số này kết thúc ở Benin, một trong những nhà nhập khẩu xe đã qua sử dụng hàng đầu của Châu Phi.
Thời gian tới, dòng ô tô đã qua sử dụng đến các cảng Tây Phi dự kiến sẽ tăng lên khi phương Tây chuyển sang sử dụng xe điện. Khi các quốc gia giàu có đặt ra các mục tiêu tích cực để hướng người tiêu dùng tới xe điện nhằm cắt giảm tình trạng ô nhiễm đang làm Trái đất nóng lên, những chiếc xe chạy bằng khí đốt sẽ không nhất thiết phải biến mất. Thay vào đó, nhiều chiếc sẽ được vận chuyển cách xa hàng nghìn dặm tới các nước đang phát triển như Benin, nơi dân số đang tăng lên cùng với nhu cầu về ô tô đã qua sử dụng.
Tuy nhiên, xu hương dịch chuyển này các chuyên gia cho rằng tác động sẽ chuyển các vấn đề về khí hậu và môi trường sang các quốc gia dễ bị tổn thương nhất trước khủng hoảng khí hậu, làm suy yếu nỗ lực cắt giảm ô nhiễm đang làm hành tinh nóng lên của chính họ.
Bùng nổ nhu cầu
Thị trường xe hạng nhẹ đã qua sử dụng toàn cầu tăng gần 20% từ năm 2015 đến năm 2019, khi hơn 4,8 triệu chiếc được xuất khẩu. Rob de Jong, quan chức Chương trình Môi trường Liên Hợp Quốc, nói rằng xuất khẩu đã giảm nhẹ vào năm 2020 khi đại dịch Covid bắt đầu, nhưng con số hiện đang “tăng khá nhanh”.
Theo số liệu của UNEP, Mỹ xuất khẩu khoảng 18% số xe đã qua sử dụng trên thế giới. Những chiếc xe này chu du khắp nơi trên thế giới, bao gồm cả Trung Đông và Trung Mỹ, nhưng nhiều trong số đó đến Nigeria, Benin và Ghana.
Một số trong số này là những chiếc xe đã bị tai nạn, bị ngập nước hoặc quá cũ được bán đấu giá để lấy các bộ phận. Những chiếc khác là những chiếc xe đã qua sử dụng mà các đại lý ô tô ở Mỹ đang tìm cách giảm giá.
Dmitriy Shibarshin, giám đốc tiếp thị của West Coast Shipping, một công ty chuyên vận chuyển ô tô quốc tế, cho biết: “Rất nhiều trong số đó sẽ là những chiếc Hyundai, Toyota, sedan hai đến năm tuổi”.
Dmitriy Shibarshin nói, công ty của Shibarshin và những công ty khác “giống như FedEx” đối với ô tô. Công ty của ông thường chuyên về các loại xe cao cấp hơn, nhưng cũng vận chuyển những loại xe rẻ hơn.
Tại các quốc gia lớn ở châu Phi như Kenya và Nigeria, hơn 90% ô tô và xe tải là xe đã qua sử dụng từ nước ngoài. Ở Kenya, nơi de Jong làm việc, đội xe đã tăng gấp đôi sau mỗi 8 năm. Ông cho biết những con đường trước đây không có ô tô giờ đã bị kẹt xe.
Có một nhu cầu to lớn đối với những chiếc xe đã qua sử dụng này. Etop Ipke, Giám đốc điều hành của Autochek Châu Phi, một kênh bán ô tô trực tuyến cho biết: “Bạn có một dân số rất trẻ đang ngày càng giàu hơn. Điều đầu tiên họ muốn làm, vì họ có thể mua được mọi thứ”.
Tuy nhiên, không giống như ở Mỹ, rất ít người mua tiềm năng có khả năng tiếp cận tín dụng, vì vậy những chiếc xe mới thường nằm ngoài tầm với.
Ipke nói: “Về cơ bản, đó là lý do tại sao chúng tôi không thể cải thiện chất lượng của những chiếc xe bán ra. Không phải mọi người muốn lái những chiếc xe đã qua sử dụng nhưng đó là vấn đề về khả năng chi trả”.
Các chuyên gia cho rằng nhu cầu về ô tô đã qua sử dụng có thể bùng nổ hơn nữa khi việc sử dụng ô tô điện ở phương Tây làm tăng nguồn cung ô tô đã qua sử dụng cho các nước châu Phi.
Theo Cơ quan Năng lượng Quốc tế, năm nay sẽ là năm của xe điện, so với mức dưới 5% vào năm 2020. Trung Quốc, Châu Âu và Mỹ đang dẫn đầu thị trường xe điện.
Theo Matt Trapp, phó chủ tịch khu vực của công ty đấu giá ô tô khổng lồ Manheim, tại các bang như New York và Florida, nơi người tiêu dùng đang mua nhiều xe điện hơn, các đại lý đang ngày càng tìm kiếm ở nước ngoài như một nơi để bán các mẫu xe chạy bằng xăng cũ hơn.
Các bang này cũng có hoạt động cảng phát triển mạnh, khiến chúng trở thành nơi lý tưởng để vận chuyển ô tô đã qua sử dụng đến Châu Phi.
“Tôi không ngạc nhiên khi thấy trò chơi xuất khẩu đang trở nên mạnh mẽ như thế nào”, Trapp nói. “Chúng ta sẽ thấy điều này ngày càng năng động hơn. Khi các đại lý ô tô nhận thấy nhu cầu ở các thị trường khác, họ sẽ tìm cách chuyển đến đó”.
De Jong cho biết, theo quan điểm của UNEP, không phải tất cả các loại ô tô chạy bằng khí đốt đều đáng lo ngại, đó thực chất là những chiếc cũ hơn, có xu hướng gây ô nhiễm nhiều hơn và kém an toàn hơn. Có bằng chứng cho thấy nhu cầu ngày càng tăng ở châu Phi đối với ô tô thực sự dẫn đến việc nhiều ô tô cũ và đã qua sử dụng được chuyển đến lục địa này gần đây hơn so với 20 năm trước.
De Jong nhận định: “Những gì chúng ta thấy vào lúc này là rất nhiều loại xe đã qua sử dụng được xuất khẩu từ phía bắc sang phía nam bán cầu. Không chỉ số lượng tăng mà chất lượng ngày càng giảm”.
“Ô nhiễm hoặc không an toàn”
“Chúng tôi vừa bán nó với giá 3 triệu XOF (khoảng 4.500 USD)”, người bán giấu tên cho biết về chiếc xe Dodge Charger đã đến Benin từ Mỹ hai năm trước.
Đậu đối diện với Charger là một chiếc Ford Winstar 24 tuổi được chuyển đến Benin từ Mỹ vào năm ngoái. Đó là một giải pháp thay thế rẻ hơn cho những người mua xe có thu nhập thấp không đủ khả năng mua những mẫu xe mới hơn.
Đại lý ô tô Abdul Koura nói các nhà nhập khẩu rất ưa chuộng ô tô của Mỹ và Canada, những người thường mang về những chiếc ô tô đã bị tai nạn.
“Họ sửa chữa những chiếc xe này và bán lại để kiếm lời”, Koura cho biết. Ông có một khu vực bán xe tại công viên Fifa ở Cotonou bao gồm hơn 30 chiếc xe đã qua sử dụng được nhập khẩu từ Canada.
Victor Ojoh, một đại lý ô tô người Nigeria thường xuyên lui tới Công viên Fifa, nói rằng thường có thể biết được nguồn gốc của một chiếc ô tô dựa trên lỗi của nó.
Ojoh kể: “Những chiếc xe bốc khói chủ yếu đến từ Mỹ. Những chiếc xe từ Canada hầu hết là những chiếc xe bị ngập nước và bắt đầu có các lỗi về điện”.
Một số xe nhập khẩu thiếu bộ chuyển đổi xúc tác, thiết bị kiểm soát khí thải lọc khí độc. Bộ chuyển đổi xúc tác chứa các kim loại có giá trị bao gồm cả bạch kim và có thể lấy tới 100 USD trên thị trường chợ đen. Ojo cho biết một số xe được vận chuyển mà không có bộ chuyển đổi xúc tác hoặc bị các đại lý loại bỏ chúng khi đến nơi.
Theo UNEP, hàng triệu ô tô được vận chuyển đến châu Phi và châu Á từ Mỹ, châu Âu và Nhật Bản đang “gây ô nhiễm hoặc không an toàn”. “Thông thường với các bộ phận bị lỗi hoặc bị thiếu, chúng thải ra khói độc, làm tăng ô nhiễm không khí và cản trở nỗ lực chống biến đổi khí hậu”.
Các quy định nhằm giảm ô nhiễm và tăng độ an toàn cho ô tô nhập khẩu vào Tây Phi có xu hướng yếu đi. Nhưng những nỗ lực đã được thực hiện gần đây để thắt chặt chúng.
Vào năm 2020, Benin và 14 thành viên khác của Cộng đồng Kinh tế của Khối các quốc gia Tây Phi đã thống nhất một bộ quy định về khí thải của phương tiện trong khu vực, bao gồm giới hạn 10 năm tuổi đối với phương tiện đã qua sử dụng và giới hạn về lượng ô nhiễm carbon mà ô tô được phép sử dụng.
Nhưng không rõ chúng được thực thi nghiêm ngặt như thế nào.
Các quan chức UNEP, bao gồm cả de Jong, cũng đã trao đổi với các quan chức của Mỹ và EU về việc đưa ra các quy định mới nhằm ngăn chặn việc vận chuyển ô tô rất cũ hoặc ô tô cũ đến các quốc gia đang phát triển. Những cuộc trao đổi đó đang ở giai đoạn đầu và vẫn chưa dẫn đến bất kỳ cam kết nào.
Tuy nhiên, de Jong cho biết biến đổi khí hậu và lượng khí thải toàn cầu đã khiến cuộc trò chuyện xung quanh những chiếc ô tô đã qua sử dụng trở thành “một trò chơi khác”. Ông nói thêm rằng các lô hàng ô tô cũ và gây ô nhiễm ngày càng tăng cũng là một vấn đề đối với các quốc gia phát triển cũng như đối với các quốc gia đang phát triển nơi chúng được vận chuyển.
“Ngày nay với biến đổi khí hậu, việc khí thải đang diễn ra ở đâu không thực sự quan trọng,” de Jong nói. “Cho dù ở Washington, DC hay Lagos, điều đó không có gì khác biệt”
Ipke không nghĩ rằng việc châu Phi chấp nhận tất cả những chiếc ô tô cũ chạy bằng xăng mà phương Tây không còn muốn là điều không thể tránh khỏi. Ông hy vọng rằng quá trình chuyển đổi sang xe điện cũng sẽ đến với lục địa châu Phi, mặc dù điều đó sẽ đòi hỏi những cải tiến đáng kể đối với cơ sở hạ tầng sạc điện.
“Xét về việc châu Phi sẽ đi tới đâu, quá trình chuyển đổi không nhất thiết phải là từ ô tô đã qua sử dụng sang động cơ đốt trong hoàn toàn mới, mà nên là từ ô tô đã qua sử dụng sang xe điện. Tôi nghĩ lục địa này phải chuẩn bị sẵn sàng cho xe điện, dù đã qua sử dụng hay mới tinh, bởi vì đó là hướng mà thế giới đang thực hiện”, Ipke nhấn mạnh.
Tuy nhiên, đối với Yaya, tất cả điều này dường như là một chặng đường dài. Điều đã đưa anh đến với Fifa Park, và đến với chiếc Ford SUV cũ, đơn giản là do không các lựa chọn khác.
Yaya nói: “Tôi chỉ có thể mua những gì mà tiền của tôi có thể mua được”.
