Cuộc cách mạng xanh toàn cầu sẽ bị đình trệ nếu không có "vàng trắng" lithium của Mỹ Latinh?

Các nước “nhòm ngó” nguồn tài nguyên lithium

Vào tháng 3, John Kerry, đặc phái viên về khí hậu của Tổng thống Joe Biden, đã đến thăm lục địa này. Các quan chức Đức đã lên kế hoạch cho ít nhất ba cuộc gặp cấp cao ở Nam Mỹ trong năm nay. Ursula von der Leyen, người đứng đầu EU, có thể sẽ đến thăm trong những tháng tới.

Nhưng ngay cả khi thế giới bên ngoài "do thám" các nguồn tài nguyên ở Mỹ Latinh, các chính phủ ở đó đang lấy lại quyền kiểm soát. Vào ngày 21 tháng 4, Gabriel Boric, Tổng thống cánh tả của Chile, đã công bố kế hoạch thành lập một công ty nhà nước để sản xuất lithium. Nếu luật được thông qua vào cuối năm nay, các công ty tư nhân sẽ phải thành lập liên doanh trong đó công ty nhà nước có cổ phần đa số.

Ông Boric không phải là người duy nhất theo đuổi chủ nghĩa dân tộc về tài nguyên xanh. Vào ngày 1 tháng 5, Thượng viện Mexico đã phê chuẩn những thay đổi đối với mã khai thác, theo đó sẽ giảm thời hạn nhượng quyền cho các công ty tư nhân từ 50 năm xuống còn 30 năm.

Andrés López Manuel Obrador, Tổng thống theo chủ nghĩa dân túy của Mexico, cũng đã ký một sắc lệnh vào tháng 2 để đẩy nhanh quá trình quốc hữu hóa mỏ khai thác mỏ dự trữ lithium của đất nước.

Chính phủ các nước Argentina, Chile, Bolivia và Brazil đang thảo luận về việc thành lập một nhóm hợp tác lithium để kiểm soát giá toàn cầu. Ở Bolivia, ngành công nghiệp lithium hoàn toàn do nhà nước điều hành.

Mỹ Latinh là một phần của xu hướng toàn cầu. Một phần do giá cả hàng hóa cao hơn, một số quốc gia đã kiểm soát nhiều hơn các nguồn tài nguyên của họ. Indonesia, nhà sản xuất niken lớn nhất thế giới, gần đây cũng đã cấm xuất khẩu quặng niken và hứa hẹn sẽ tiếp tục với bauxite, quặng để sản xuất nhôm. Các chính phủ ở Cộng hòa Dân chủ Congo, Kyrgyzstan và Madagascar cũng đang nỗ lực tăng cường can thiệp của nhà nước.

Tuy nhiên, Mỹ Latinh nổi bật về tốc độ mà các quốc gia đang nắm giữ quyền kiểm soát của nhà nước. Chỉ số Chủ nghĩa Tài nguyên quốc gia, một bảng xếp hạng do Verisk Maplecroft, một công ty tư vấn, theo dõi việc tăng tiền bản quyền, nhu cầu đối với hàng hóa sản xuất trong nước và sung công tài sản cho thấy trong bảng xếp hạng mới nhất của năm nay, Mexico đã nhảy lên vị trí thứ 3, từ vị trí 98 của năm 2018. Argentina ở vị trí thứ 19, từ vị trí thứ 41. Chile đứng ở vị trí thứ 70, tăng từ thứ 89 vào năm 2018.

Phần lớn điều này là do một làn sóng các Chính phủ cánh tả được bầu gần đây hiện đang nắm quyền trong khu vực. Họ muốn làm những điều khác biệt so với quá khứ, khi của cải từ nguyên liệu thô bị chuyển ra nước ngoài hoặc đút túi các nhà tư bản thân hữu.

Chile là một trong những nơi có nhiều khả năng được hưởng lợi nhất từ sự may mắn đã khai thác, chủ yếu là đồng, chiếm 15% GDP và 62% xuất khẩu vào năm 2021. Codelco, công ty khai thác đồng nhà nước, cung cấp doanh thu thuế cao hơn ba lần so với các công ty tư nhân trên mỗi đơn vị sản xuất.

Gabriel Boric, Tổng thống cánh tả của Chile hy vọng công ty lithium của nhà nước cũng có thể làm như vậy. Năm ngoái, một trong hai công ty duy nhất hiện đang khai thác lithium ở Chile, đã đóng góp hơn 5 tỷ USD doanh thu cho kho bạc, trở thành công ty đóng góp thuế doanh nghiệp lớn nhất của đất nước. Sản lượng lithium của Chile đã tăng gấp bốn lần từ năm 2009 đến năm 2022.

Các quốc gia khác cũng nhận thấy cơ hội của tiền đang đến. Argentina đang mong đợi các khoản đầu tư vào lithium trị giá 4,2 tỷ USD, tương đương 0,7% GDP, trong 5 năm tới. Xuất khẩu kim loại này đã tăng mạnh vào năm ngoái, từ 200 triệu USD lên 700 triệu USD (hoặc từ 7% tổng xuất khẩu khai thác vào năm 2021 lên 18%). Sản xuất niken ở Brazil đã tăng gần 1/10 từ năm 2021 đến năm 2022.

Năm ngoái, Vale, một công ty khai thác mỏ của Brazil, đã ký một thỏa thuận dài hạn để cung cấp niken cho Tesla, nhà sản xuất xe điện lớn nhất thế giới, mặc dù giá trị của thỏa thuận này là không được công bố.

Vào ngày 10 tháng 4 vừa qua, cơ quan quản lý của Brazil đã cho phép Sigma Lithium, một công ty khởi nghiệp, bắt đầu khai thác lithium từ đá cứng ở bang Minas Gerais. Dự án đó được định giá hơn 5 tỷ USD.

Chủ nghĩa dân tộc bảo vệ tài nguyên quốc gia

Lý do khác khiến các chính trị gia Mỹ Latinh đẩy mạnh chủ nghĩa dân tộc tài nguyên là họ hy vọng tạo ra nhiều việc làm và cơ hội kinh doanh hơn. Cho đến nay, khu vực này đã thất bại trong việc sản xuất hàng hóa có giá trị cao hơn do lực lượng lao động có kỹ năng kém, đầu tư thấp vào nghiên cứu và phát triển (R&D) và môi trường pháp lý không thể đoán trước.

Chile, Mexico, Colombia và Argentina đã chi trung bình 0,3% GDP cho R&D vào năm 2020 so với 2,7% trong OECD, một câu lạc bộ gồm hầu hết các quốc gia giàu có. Tỷ lệ người lao động nhận được một số hình thức đào tạo kỹ năng chỉ là 15% so với 56% trong toàn bộ OECD.

Nhiều chính trị gia cho rằng tài nguyên thiên nhiên nên được sử dụng làm đầu vào cho sản xuất địa phương hơn là xuất khẩu dưới dạng nguyên liệu thô. Cùng ngày công bố các kế hoạch về lithium của mình, ông Boric tuyên bố: “Đây là cơ hội tốt nhất mà chúng ta có để chuyển đổi sang một nền kinh tế phát triển và bền vững. Chúng tôi không có sự xa xỉ để lãng phí nó”.

Trong khi đó, các chính phủ phương Tây cũng đang bày tỏ sự ủng hộ. Vào tháng 1, Olaf Scholz, thủ tướng Đức, cho biết khi ở Buenos Aires rằng các công ty Đức sẽ là “đối tác thực sự” của Nam Mỹ, và đặt dấu hỏi: “Liệu người ta có thể không chuyển việc xử lý những vật liệu này, tạo ra hàng nghìn việc làm, sang những quốc gia nơi vật liệu đến từ đâu?”.

Cuối cùng, vấn đề ý thức về công bằng xã hội đang thúc đẩy các kế hoạch của các chính trị gia này. Nhiều người hy vọng rằng các chính sách của họ sẽ không chỉ tăng doanh thu mà còn giảm xung đột.

Theo Environmental Justice Atlas, một dự án nghiên cứu tại Đại học Autonomous Barcelona (UAB), gần một phần ba các cuộc xung đột liên quan đến các dự án khai thác trên khắp thế giới kể từ năm 2015 đã diễn ra ở Mỹ Latinh.

Luật khai thác của Mexico sẽ buộc các công ty phải cung cấp 5% doanh thu của họ cho các cộng đồng bản địa nơi họ khai thác. Đề xuất của ông Boric sẽ khiến các công ty sử dụng các kỹ thuật khai thác cần ít nước hơn để giảm thiểu hạn hán, vốn là nguyên nhân khiến người dân địa phương và các nhóm bản địa tức giận.

Nhưng chủ nghĩa dân tộc tài nguyên mang rủi ro rất lớn. Quốc hữu hóa có thành tích không tốt trong khu vực. Pemex, công ty dầu mỏ nhà nước của Mexico, là công ty dầu mỏ mắc nợ nhiều nhất thế giới. Người khổng lồ dầu mỏ nhà nước của Venezuela, PDVSA, đồng nghĩa với sự sụp đổ của đất nước. Petrobras, công ty dầu mỏ đại chúng của Brazil, là tâm điểm của vụ bê bối tham nhũng lớn nhất khu vực, được gọi là “Lava Jato”. Và các công ty nhà nước có thể thiếu khả năng tiếp cận với công nghệ tiên tiến mà các công ty đa quốc gia thường vượt trội. Ví dụ, LitioMx, công ty lithium nhà nước mới của Mexico, khó có thể tự mình phát triển thịnh vượng. Cho đến nay, Mexico đã không thể sản xuất lithium ở quy mô thương mại, một phần vì các mỏ của nó khó khai thác hơn, vì chúng ở trong đất sét chứ không phải nước muối. Khai thác chúng sẽ đòi hỏi công nghệ, bí quyết và đầu tư mà nhiều nhà phân tích tin rằng LitioMx còn thiếu.

Bolivia có trữ lượng lithium lớn thứ hai thế giới. Nhưng quốc gia này vẫn chưa khai thác được bất kỳ thứ gì ra khỏi mặt đất ở quy mô lớn. Vào năm 2019, chính phủ nước này đã ban hành một nghị định hủy bỏ một dự án lithium liên quan đến khoản đầu tư trị giá 1,3 tỷ USD của ACI Systems, một công ty của Đức, sau khi gặp phản ứng từ người dân địa phương.

Tuy nhiên, ngay cả ở Bolivia, một số công ty sẵn sàng đối mặt với các chính sách không ổn định để đổi lấy quyền tiếp cận các khoáng sản khan hiếm. Vào tháng 1, Bolivia đã trao cho một tập đoàn Trung Quốc một hợp đồng trị giá 1 tỷ USD để phát triển ngành công nghiệp của họ. Các công ty Trung Quốc đang hoạt động ở những nơi khác. Vào ngày 21 tháng 4, BYD, một nhà sản xuất xe điện lớn, đã ký một thỏa thuận với chính phủ Chile để mở một nhà máy xử lý lithium.