Toà án phải có thẩm quyền cao nhất trong hoạt động tố tụng, xét xử, phải tự tham gia điều tra, kiểm tra án ngay từ đầu chứ không phải nhận cáo trạng, thấy chưa ổn mới trả hồ sơ, yêu cầu điều tra lại.

Đây là yêu cầu được Chủ tịch Quốc hội Nguyễn Sinh Hùng nhấn mạnh tại phiên họp sáng 23/9 của Ủy ban Thường vụ Quốc hội, khi cho ý kiến về dự án Luật Tổ chức tòa án nhân dân (sửa đổi).

Thực hiện quyền tư pháp, theo Phó chủ tịch Quốc hội Uông Chu Lưu là vấn đề lớn nhất tại dự thảo luật.

Ở báo cáo giải trình tiếp thu chỉnh lý dự án luật, Ủy ban Thường vụ Quốc hội cho biết Tòa án Nhân dân Tối cao (cơ quan chủ trì soạn thảo) đề nghị bổ sung nội dung về tòa án có quyền kiểm tra, kiểm soát toàn bộ quá trình tố tụng từ điều tra, truy tố, xét xử hoặc tòa án có quyền điều tra, xác minh bổ sung chứng cứ trong trường hợp cần thiết đối với các vụ án hình sự.

Theo Thường trực Ủy ban Tư pháp - cơ quan thẩm tra dự án luật - thì  thẩm quyền điều tra, thu thập chứng cứ trong vụ án hình sự là thuộc thẩm quyền của cơ quan điều tra. Thực tế ở Việt Nam cũng như trên thế giới không có quy định tòa án có thẩm quyền điều tra, thu thập chứng cứ (trừ thẩm quyền điều tra, thẩm vấn tại phiên tòa).

Chánh án Tòa án Nhân dân Tối cao Trương Hòa Bình lập luận, đề nghị được kiểm tra, kiểm soát toàn bộ quá trình tố tụng là phù hợp Hiến pháp. Tuy nhiên trên thực tế có nhiều trường hợp áp dụng luật hiện hành thì có thể quyền công dân quyền con người bị vi phạm thời gian dài mà tòa án không bảo vệ được.

Làm rõ cơ chế quản lý để bảo đảm nguyên tắc độc lập xét xử cũng là nội dung còn nhiều băn khoăn khi thảo luận tại kỳ họp Quốc hội thứ 7.

Có ý kiến đề nghị thành lập Hội đồng Tư pháp Quốc gia để quản lý tòa án. Ý kiến khác đề nghị giao Chính phủ quản lý tòa án, bảo đảm cho tòa án độc lập.

Ủy ban Thường vụ Quốc hội cho rằng việc thành lập Hội đồng Tư pháp Quốc gia để quản lý tòa án là vấn đề mới, chưa được nghiên cứu, chưa có kinh nghiệm về tổ chức và vận hành cơ chế này.

Vì vậy đề nghị tiếp tục giao Tòa án Nhân dân Tối cao quản lý các tòa án về tổ chức, nhưng cần nghiên cứu, quy định cụ thể để tách bạch hoạt động quản lý về tổ chức với hoạt động xét xử để bảo đảm quản lý không ảnh hưởng đến tính độc lập xét xử của tòa án các cấp.

Tuy nhiên, Chủ nhiệm Uỷ ban Pháp luật Phan Trung Lý cho rằng Hiến pháp không có nội dung nào hàm ý biến toà tối cao thành cơ quan quản lý cả hệ thống toà. Dự thảo luật vẫn đưa ra những khái niệm toà án tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương là lại tổ chức theo cấp hành chính, trái với nguyên tắc toà án tổ chức theo thẩm quyền xét xử, không phụ thuộc vào đơn vị hành chính, độc lập giữa các toà…

Ông Lý cũng cho rằng các hình thức báo cáo án, báo cáo nghiệp vụ với chánh án toà, chánh án toà cấp trên… hiện nay đều là một dạng của “án bỏ túi”, làm ảnh hưởng nghiêm trọng đến nguyên tắc xét xử độc lập, chỉ tuân theo pháp luật.

Đây cũng là vấn đề được Chủ tịch Quốc hội Nguyễn Sinh Hùng rất quan tâm.

Chánh án tối cao có kiểm tra xem cả nước có trường hợp nào mà thẩm phán xử lại phải báo cáo án với Chánh án toà cấp trên như dư luận phản ánh không? Nếu thấy thì xử lý thế nào? Khi chưa thấy đủ điều kiện để đảm bảo nguyên tắc tranh tụng thì có mở toà không? Người bị bắt có quyền im lặng cho tới lúc có luật sư? Ông Hùng đặt hàng loạt câu hỏi.

Viện trưởng Viện Kiểm sát nhân dân tối cao Nguyễn Hoà Bình cho biết, những nội dung này đang được tập trung giải quyết trong quá trình biên soạn Luật Tố tụng hình sự.

Theo đó, nếu có dấu hiệu vi phạm nguyên tắc xét xử thì toà hoàn toàn có quyền dừng việc xét xử.

Riêng về quyền im lặng của bị can, bị cáo, người bị bắt cho đến khi có mặt  luật sư thì ông Bình lý giải đó là vấn đề lớn, nhiều nước đã áp dụng nguyên tắc này nhưng ở Việt Nam còn tranh luận chưa ngã ngũ. Nhấn mạnh hiện tại đang có xung đột lớn về quan điểm, cơ quan điều tra không muốn áp dụng nguyên tắc này còn giới luật sư lại ủng hộ, ông Bình lý giải vì ý kiến quá khác nhau nên cơ quan soạn thảo luật Tố tụng hình sự đến giờ vẫn chưa dám đưa vào.

Liên tục lên tiếng tranh luận để làm rõ vấn đề, Chủ tịch Quốc hội cho rằng: toà án tự tham gia điều tra, kiểm tra án ngay từ đầu thì mới có thể xác định được công tác điều tra, truy tố trước khi chuyển hồ sơ sang toà xem có đúng hay không chứ không phải nhận cáo trạng, thấy chưa ổn mới trả hồ sơ, yêu cầu điều tra lại.

Dẫn trường hợp vụ án oan Nguyễn Thanh Chấn, Chủ tịch nói, “trả hồ sơ đi trả hồ sơ lại mấy lần mà vẫn kết tội người ta như thế”.

Bởi vậy, theo ông thì có chủ động điều tra mới đảm bảo nguyên tắc độc lập xét xử, quyền tối cao trong hoạt động tố tụng của toà mà như khái quát đó là quyền tư pháp.

Lưu ý đừng câu nệ vào luật cũ khi đã có Hiến pháp mới, Chủ tịch yêu cầu phải thể hiện rõ trong luật điều kiện để mở phiên tòa. “Phải đảm bảo rằng có tranh tụng, bị can bị cáo được quyền bào chữa, chưa thấy cái đó thì anh chưa được mở phiên tòa”

"Để xét xử đúng thì tôi phải kiểm tra, tự điều tra tự xem lại mới  biết điều tra truy tố đúng hay sai, đó mới là quyền tư pháp", Chủ tịch nhấn mạnh.