Khi xây dựng Quy hoạch điện VII điều chỉnh, các nhà lập quy hoạch đã không lường hết được sự phát triển “bốc lửa” của nguồn năng lượng tái tạo, đặc biệt là điện mặt trời. Chỉ sau vài năm được phê duyệt, quy hoạch đã liên tục bị phá vỡ bởi sự gia tăng chóng mặt của nguồn năng lượng “trời cho”. Chính vì thế, trong Quy hoạch điện VIII đang chờ được phê duyệt đã phải tạm dừng bổ sung thêm các dự án mới.

Theo Đề án Điều chỉnh quy hoạch phát triển điện lực quốc gia giai đoạn 2011 - 2020 có xét đến năm 2030 (Quy hoạch điện VII Điều chỉnh) được phê duyệt vào tháng 3/2016, đến năm 2020, tổng công suất nguồn điện mặt trời đạt khoảng 850 MW; năm 2025 khoảng 4.000 MW và tăng lên 12.000 MW vào năm 2030. Thế nhưng, tính đến thời điểm đầu tháng 5/2021, tổng công suất điện mặt trời đã đạt trên 19.000 MW, tăng tới hơn 20 lần so với quy hoạch...

BÙNG PHÁT ĐỂ RỒI PHẢI TẮT BỚT

Cùng với việc phê duyệt Quy hoạch điện VII Điều chỉnh, một số cơ chế, chính sách khuyến khích phát triển điện mặt trời cũng được ban hành. Cụ thể, Quyết định 11/TTg ngày 11/4/2017 và Quyết định 13/2020/TTg của Thủ tướng Chính phủ về cơ chế khuyến khích phát triển điện mặt trời tại Việt Nam.

Quyết định này đã trở thành “thỏi nam châm” cuốn hút hàng trăm doanh nghiệp trong và ngoài nước rót dòng vốn đầu tư lên tới hàng trăm nghìn tỷ đồng vào các dự án điện mặt trời trên cả nước.

Theo số liệu của Tập đoàn điện lực quốc gia Việt Nam (EVN), tính đến thời điểm đầu tháng 5/2021, tổng công suất điện mặt trời đã lên tới 19.900 MW (trong đó, 10.317 MW điện mặt trời trang trại, 9.583 MW điện mặt trời áp mái).

Việc công suất điện mặt trời vận hành trong thực tế gấp nhiều lần so với quy hoạch, trong khi lưới điện không kịp đầu tư đã dẫn tới hậu quả là hàng trăm triệu kWh điện mặt trời bắt buộc phải cắt giảm để đảm bảo an toàn cho hệ thống lưới điện truyền tải.

Cụ thể, trong 4 tháng đầu năm 2021, lượng điện năng lượng mặt trời áp mái cắt giảm khoảng 447,5 triệu kWh, chiếm 13,3%. Dự kiến cả năm 2021 sẽ cắt giảm 1,25 tỷ kWh, chiếm 9% tổng sản lượng năng lượng tái tạo.

Giải thích về thực trạng cắt giảm công suất điện mặt trời thời gian qua, mới đây tại buổi tọa đàm: “Nghịch lý thừa điện mặt trời: Giải pháp nào đảm bảo quyền lợi chính đáng của doanh nghiệp?”, ông Phạm Nguyên Hùng, Phó Cục trưởng Cục Điện lực và Năng lượng tái tạo (Bộ Công Thương), nêu thực tế các nguồn điện tái tạo như điện mặt trời, điện gió có đặc điểm chung đều là các nguồn năng lượng “phập phù”, khả năng điều chỉnh rất hạn chế, khả năng lưu trữ không lớn do chi phí cao.

Việc đầu tư điện mặt trời lại diễn ra rất nhanh trong khi lưới điện truyền tải, phân phối chưa kịp bổ sung. Hơn nữa, đa số các dự án điện mặt trời tập trung chủ yếu tại một số khu vực có tiềm năng lớn như miền Nam, Nam Trung Bộ. Do đó, lưới điện tại các khu vực này bị quá tải, dẫn đến phải cắt giảm nguồn điện trong một số thời điểm khi điện mặt trời phát cao.

LÚNG TÚNG BỊ ĐỘNG KHÓ TÌM LỐI RA

Cũng tại buổi tọa đàm trên, TS.Vũ Đình Ánh, chuyên gia kinh tế, cho rằng chúng ta đánh giá chưa đúng về điện mặt trời, vì thế có cam kết ưu đãi lớn cho loại hình này. Chính là do chính sách ưu đãi nên xảy ra tình trạng ồ ạt đầu tư, công suất tăng lên gấp 20 lần so với dự tính trong quy hoạch. Với các dự án nhiệt điện bị chậm tiến độ, các dự án năng lượng tái tạo là phù hợp với nhu cầu, nhưng thực tế lại không diễn biến như vậy.

Việc bùng nổ năng lượng điện mặt trời cho thấy rất nhiều quy hoạch có giá trị pháp lý cao, như Quy hoạch điện VII điều chỉnh đã bị phá vỡ. “Không phải chỗ nào cũng phát triển được điện mặt trời”, TS. Ánh nhấn mạnh.

Việt Nam có nhiều giờ nắng, nhưng thực tế các dự án năng lượng mặt trời lớn tập trung ở phía Nam Trung Bộ. Quy hoạch không chỉ cần thời gian, mà còn cả không gian, địa điểm. Câu chuyện tiếp theo là năng lượng điện mặt trời bùng nổ nhưng truyền tải điện không theo kịp.

“Để đầu tư đường dây 220KV phải mất 2 - 3 năm, còn đường dây 500KV phải mất 5 năm. Trong khi đó, đầu tư dự án điện mặt trời chỉ mất 6 tháng mà lại phân bổ tập trung vào địa phương thì không thể phân bổ được”, TS. Ánh phân tích.

Mặt khác, do phụ thuộc vào thời gian phát sáng của mặt trời, nên nếu vào ban đêm và hay trời mây mù, thì phải có hệ thống bù đắp đi theo, hệ thống này chiếm khoảng 1/4 công suất. Ngành điện có đề xuất pin tích trữ năng lượng mặt trời để đảm bảo phát ổn định, nên lại thêm quy hoạch về biến động thời gian.

Rõ ràng điều này cho thấy sự lúng túng, bị động. Phát triển năng lượng mặt trời là xu hướng tất yếu nhưng khi triển khai lại bộc lộ khá nhiều vấn đề cần xử lý trong thời gian tới.

Điện mặt trời tham gia vào thị trường lại có một số biến số nữa. Thứ nhất, biến số nguồn năng lượng mặt trời, cần có dự phòng năng lượng mặt trời khi nguồn năng lượng này đột nhiên sụt giảm. Thứ hai, gần đây, có biến thiên lớn về cầu của điện. Dịch Covid-19 đã tác động đến sản xuất, nhiều doanh nghiệp giải thể, dừng hoạt động, khiến tiêu thụ điện chỉ tăng trưởng bằng 1/3 so với trước đó.

Nhưng chỉ một vài ngày đầu tháng 6 vừa qua, nhu cầu điện lại tăng vọt. Điều đó cho thấy, biến số về nhu cầu điện cũng rất lớn. Dưới góc độ kinh tế, thừa hay thiếu điện mặt trời, xét về cung - cầu không giống như thị trường hàng hoá thuần túy.

Cắt giảm công suất điện mặt trời thời gian qua là việc làm bắt buộc để giữ an toàn cho hệ thống lưới điện truyền tải. Song, theo phản ánh từ các doanh nghiệp tình trạng cắt giảm diễn ra liên tục và thường xuyên đã gây thiệt hại rất lớn cho doanh nghiệp.

LỐI THOÁT NÀO CHO DOANH NGHIỆP

Nói cụ thể hơn, ông Lê Ngọc Hồ, Phó Giám đốc Ban đầu tư Công ty CP Tập đoàn Hoành Sơn cho biết có nhà máy chưa từng một ngày được hoạt động đúng công suất, ngay từ khi bắt đầu vận hành đã bắt buộc phải cắt giảm, một số có đến 50-60%.

Hiện nay, vì sự an toàn chung của hệ thống truyền tải điện, các doanh nghiệp vẫn phải chấp nhận việc bị cắt giảm, nhưng điều này không chỉ khiến họ thiệt hại về kinh tế mà còn ảnh hưởng trực tiếp đến cuộc sống của rất nhiều người lao động. Do đó, ông Hồ kiến nghị các cấp quản lý làm thế nào để giải được bài toán chạy hết công suất cho các nhà máy điện mặt trời.

Trước thực trạng này, ông Hùng cho biết, vừa qua Bộ Công Thương đã chỉ đạo EVN, Trung tâm Điều độ hệ thống điện quốc gia có một số điều chỉnh lệch giờ phát cao điểm của các thủy điện nhỏ miền Trung, miền Nam, từ đó đã giúp tăng khả năng phát của nguồn năng lượng tái tạo cỡ 1.000 MW.

Tuy nhiên, để tối đa hóa sự tiếp nhận năng lượng tái tạo là việc khó vì liên quan đến sự an toàn hệ thống điện, vẫn phải có sự huy động nhiều nguồn điện khác nhau và cắt giảm nguồn năng lượng tái tạo nhất định.

Ông Hùng cho biết thêm theo kinh nghiệm của các nước phát triển trong lĩnh vực năng lượng tái tạo, để có thể phát triển năng lượng tái tạo mạnh mẽ, bền vững, cần tập trung vào các nội dung như chính sách, hạ tầng truyền tải và điều độ vận hành hệ thống điện.

Cụ thể, tiếp tục nghiên cứu ban hành các chính sách thu hút đầu tư phát triển năng lượng tái tạo phù hợp với từng thời kỳ phát triển kinh tế - xã hội, phù hợp với sự phát triển của thị trường điện, phù hợp với từng loại hình công nghệ năng lượng tái tạo như cơ chế mua bán điện trực tiếp, cơ chế chứng chỉ năng lượng tái tạo.

Bên cạnh đó, cần thúc đẩy phát triển các hệ thống năng lượng tái tạo phân tán phục vụ nhu cầu tiêu thụ tại chỗ của các hộ tiêu thụ như các khu công nghiệp, trung tâm thương mại, dịch vụ, nhà dân... lắp đặt điện mặt trời mái nhà để cung cấp cho chính nhu cầu của mình cùng kết hợp với điện mua từ lưới điện.

Đồng thời, tăng cường đầu tư nâng cấp, mở rộng hạ tầng truyền tải kết hợp với các hệ thống lưu trữ (như thủy điện tích năng, hệ thống ắc quy BESS...) và tăng cường khả năng điều độ vận hành hệ thống điện, tăng cường kết nối lưới điện khu vực. Điều này sẽ giúp nâng cao khả năng hấp thụ nguồn điện năng lượng tái tạo, đảm bảo vận hành an toàn, hiệu quả hệ thống điện.