Chương trình “Mỗi xã một sản phẩm” (OCOP) đã tạo dấu ấn mạnh mẽ trong việc nâng tầm giá trị nông sản, thực phẩm, thủ công mỹ nghệ Việt Nam. Ngay đầu tháng 8/2025 vừa qua tại Khu Di tích Hoàng thành Thăng Long, Hà Nội đã diễn ra Hội chợ các sản phẩm OCOP xuất khẩu (VIETNAM OCOPEX 2025) với hàng trăm gian hàng trưng bày các mặt hàng đạt chứng nhận OCOP như chè, cà phê, hàng lưu niệm, các sản phẩm dược liệu, trầm hương…

Trong bối cảnh thị trường toàn cầu ngày càng ưu tiên tính bền vững như EU, Mỹ, Nhật Bản hay Australia thì chìa khoá để chinh phục những thị trường khó tính của OCOP chính là ESG...

ESG VÀ CÂU CHUYỆN XÂY DỰNG THƯƠNG HIỆU OCOP

Có thể nói ESG – bộ tiêu chuẩn về môi trường (Environment), xã hội (Social) và quản trị (Governance) – đang trở thành “tấm hộ chiếu xanh” giúp sản phẩm OCOP Việt Nam, nhất là phân khúc cao cấp, chinh phục người tiêu dùng quốc tế giúp người dân nâng cao thu nhập và quảng bá hình ảnh con người, văn hóa Việt Nam với bạn bè quốc tế.

Bởi vậy ESG không chỉ là một xu hướng, mà đang trở thành tiêu chuẩn bắt buộc đối với hàng hóa nhằm vượt qua rào cản xuất khẩu. Nhiều tập đoàn phân phối quốc tế, hệ thống bán lẻ lớn và chuỗi siêu thị toàn cầu đã đưa ESG vào bộ tiêu chí chọn nhà cung ứng.

Một số các sản phẩm OCOP 4-5 sao của Việt Nam như cà phê Đắk Lắk hay nước mắm Phú Quốc, đã chứng minh giá trị khi đạt chứng nhận hữu cơ và xuất khẩu sang EU, Mỹ, Nhật Bản. Hay nước mắm Lê Gia, một thương hiệu trẻ đã có 8 năm gia nhập thị trường nước chấm với câu chuyện 200 năm lịch sử làm nghề ở làng Hoàng Phụ, Hoằng Hóa, Thanh Hóa.

Hiện nay, mắm Lê Gia không những có mặt tại hầu hết các siêu thị hệ thống lớn trên toàn quốc mà còn xuất khẩu đến các thị trường khó tính như Mỹ, Australia, Singapore, New Zealand, Đài Loan (Trung Quốc), Nhật Bản và Hàn Quốc...

Và những năm gần đây,  Chương trình OCOP của ta tiếp tục khẳng định vị thế trên bản đồ toàn cầu. Theo số liệu của Bộ Nông nghiệp và Môi trường tại Hội chợ VIETNAM OCOPEX 2025 tính đến hết năm 2024, cả nước đã có 14.642 sản phẩm OCOP đạt 3 sao trở lên (tăng 3.586 sản phẩm so với năm 2023) của 8.086 chủ thể OCOP.

Trong đó, có 79 sản phẩm mới đạt tiêu chuẩn và được công nhận OCOP 5 sao cấp quốc gia. OCOP đã tạo việc làm cho hàng triệu lao động nông thôn và tăng thu nhập trung bình 18% hàng năm. Chương trình không chỉ khai thác tiềm năng địa phương mà còn góp phần vào mục tiêu phát triển bền vững, đặc biệt khi hợp tác với FAO để lan tỏa mô hình OCOP sang châu Á và châu Phi.

Đối với sản phẩm OCOP cao cấp, việc tích hợp ESG từ khâu sản xuất, chế biến, đóng gói đến tiếp thị sẽ giúp nâng giá trị thương hiệu và tăng khả năng tiếp cận thị trường quốc tế. Việc xây dựng thương hiệu bền vững cho các sản phẩm OCOP cao cấp nên chú ý tới ba vấn đề, trước hết cần  gắn sản phẩm với câu chuyện lịch sử, văn hoá bản địa, đây là vấn đề cốt lõi tạo niềm tin và thân thiện với sản phẩm. 

Thông thường, người tiêu dùng cao cấp trên thế giới thường quan tâm tới câu chuyện đằng sau sản phẩm. Họ muốn biết nguồn gốc nguyên liệu, quy trình sản xuất, và tác động tích cực đến cộng đồng. Một sản phẩm chè Shan Tuyết Hà Giang không chỉ là chè, mà còn là câu chuyện về cây chè hàng trăm năm tuổi trên đỉnh núi, về người dân tộc Dao gìn giữ giống cây quý, về quy trình canh tác không hóa chất để bảo vệ môi trường hay câu chuyện của làng nghề nước mắm hơn 200 năm tuổi đã làm nổi thêm thương hiệu mắm Lê Gia.

Thứ hai, là cách thiết kế bao bì và nhận diện thương hiệu. Bao bì sản phẩm OCOP cao cấp không chỉ đẹp mà còn phải truyền tải thông điệp bền vững. Màu sắc, họa tiết có thể lấy cảm hứng từ văn hóa địa phương, kết hợp với công nghệ in hiện đại để tăng khả năng nhận diện. Mã QR truy xuất nguồn gốc giúp người tiêu dùng quốc tế kiểm chứng thông tin. Và thứ ba, cần phải tối ưu hoá chuỗi giá trị theo tiêu chuẩn ESG.

Đó là sử dụng bao bì phân hủy sinh học, tận dụng năng lượng tái tạo, quản lý nước và chất thải hiệu quả (Environment), Về xã hội, là cam kết trả lương công bằng, hỗ trợ đào tạo nghề, bảo tồn tri thức bản địa. Còn về quản trị tức là áp dụng hệ thống quản lý chất lượng quốc tế (ISO, HACCP), minh bạch thông tin trên nhãn và website.

LỰA CHỌN CÁC TIÊU CHÍ ESG VÀO OCOP 4 SAO TRỞ LÊN

Việc gắn ESG để xây dựng thương hiệu cho OCOP mở rộng cửa xuất khẩu, theo Phó Thủ tướng Trần Hồng Hà: "OCOP không thể chỉ là sản phẩm địa phương, mà phải trở thành sản phẩm đại diện cho thương hiệu hàng hóa Việt Nam. Bất kể sản phẩm đó do hộ gia đình, hợp tác xã hay một cộng đồng nhỏ sản xuất, nếu đạt chuẩn quốc gia thì phải được Nhà nước bảo vệ thương hiệu và hỗ trợ phát triển ra thị trường quốc tế, để khi bước ra khỏi biên giới Việt Nam, đó là OCOP Việt Nam".

Thực tế của Việt Nam, các sản phẩm OCOP đều là các sản phẩm của các doanh nghiệp vừa và nhỏ (SMEs), số doanh nghiệp này chiếm tỷ lệ lớn trong hệ sinh thái OCOP, với hơn 9.800 đơn vị tham gia, chủ yếu là hợp tác xã và hộ sản xuất cá nhân.

Theo khảo sát của PwC Vietnam năm 2025 thì có tới trên 60% SMEs chưa cam kết ESG do thiếu kiến thức đào tạo cho nhân viên và thiếu nguồn lực để thực hiện các biện pháp bền vững. Báo cáo của PwC cũng chỉ ra những rào cản lớn đối với SMEs là thiếu kiến thức và chuyên môn về ESG, 54% doanh nghiệp chưa xem xét trang bị kiến thức ESG cho nhân viên; khó khăn về tài chính, vốn đầu tư vào công nghệ sạch và huấn luyện nhân lực; Quản trị doanh nghiệp còn yếu kém, khó khăn trong việc thu hút và giữ chân nhân sự có kỹ năng phù hợp để thực hiện ESG.

Vì vậy, để tích hợp ESG vào OCOP đòi hỏi cách tiếp cận thực tế, tập trung lựa chọn tiêu chí ESG vào sản phẩm 4-5 sao – những sản phẩm có chất lượng cao, tiềm năng xuất khẩu lớn.  Trước hết, về trụ cột Môi trường (E), nên bắt đầu từ các biện pháp đơn giản như áp dụng canh tác hữu cơ và kinh tế tuần hoàn.

Ví dụ, với sản phẩm cà phê Đắk Lắk (4-5 sao), hợp tác xã có thể giảm phân bón hóa học bằng cách sử dụng phụ phẩm nông nghiệp làm phân hữu cơ, đạt chứng nhận VietGAP hoặc Organic EU. Chi phí ban đầu có thể cao, nhưng chính sách hỗ trợ từ Bộ Nông nghiệp và Môi trường (như vay ưu đãi lãi suất 0-2%) giúp giảm gánh nặng.

Thứ hai, trụ cột Xã hội (S) tập trung vào lao động và cộng đồng, phù hợp với quy mô nhỏ của SMEs. Quan tâm đến  tiêu chí tạo việc làm cho phụ nữ và dân tộc thiểu số, đảm bảo lương công bằng và an toàn lao động và kết hợp yếu tố văn hóa địa phương vào sản phẩm.  

Về Quản trị (G), cần xây dựng hệ thống minh bạch, bắt đầu từ sổ sách rõ ràng và truy xuất nguồn gốc qua mã QR. Ứng dụng công nghệ để theo dõi chuỗi cung ứng giúp chống hàng giả và tăng niềm tin nhà đầu tư. Nêm chọn các sản phẩm 4-5 sao gắn với ESG trước vì  chúng có tiềm năng xuất khẩu cao và chiếm 22.7% tổng OCOP (theo Bộ Nông nghiệp 2025).

Tuy chưa đưa ESG toàn diện vào sản phẩm nhưng các tiêu chí ESG này chính là  trụ cột giúp thương hiệu OCOP đứng vững trên thị trường quốc tế. Khi một sản phẩm OCOP cao cấp mang câu chuyện bản địa, được sản xuất bền vững và minh bạch, nó không chỉ là hàng hóa – mà trở thành đại sứ văn hóa của Việt Nam, mang hương vị, sắc màu và tinh thần Việt lan tỏa khắp thế giới.