Do yếu tố lịch sử để lại, các tập đoàn kinh tế, tổng công ty nhà nước được giao quản lý và sử dụng số lượng diện tích đất rất lớn, có nhiều vị trí nằm ở trung tâm của các tỉnh, thành phố. Tuy nhiên, các đơn vị này chưa tận dụng, phát huy hết lợi thế về nắm giữ nguồn lực đất đai để phục vụ phát triển doanh nghiệp, góp phần vào mục tiêu là lực lượng vật chất quan trọng của kinh tế nhà nước, thúc đẩy phát triển kinh tế. Thậm chí, một số tập đoàn kinh tế, tổng công ty nhà nước đã vi phạm quy định trong quản lý, sử dụng đất đai, gây thất thoát tài chính công, tài sản công…

Đây là đánh giá của Kiểm toán Nhà nước, chuyên ngành VI thông qua hoạt động thực tiễn. Theo báo cáo của đơn vị này, thì nhiều tập đoàn kinh tế, tổng công ty nhà nước đã và đang quản lý, sử dụng đất hàng chục năm nay nhưng không có đầy đủ hồ sơ pháp lý chứng minh nguồn gốc đất.

ĐẤT QUẢN LÝ NHIỀU NHƯNG HIỆU QUẢ ÍT

“Tình trạng đất chưa có giấy chứng nhận quyền sử dụng đất, chưa ký hợp đồng thuê đất, đất được nhà nước giao đất không thu tiền sử dụng đất hết hạn nhiều năm nhưng không làm thủ tục ký hợp đồng thuê đất, hồ sơ đất không phù hợp với tư cách pháp lý hiện tại của doanh nghiệp, có chênh lệch giữa hồ sơ so với thực tế... còn diễn ra phổ biến. Thậm chí, có tổng công ty nhà nước 87,7% diện tích đất đang sử dụng chưa có giấy chứng nhận quyền sử dụng đất, hợp đồng thuê đất. Một số doanh nghiệp thì nhận chuyển nhượng đất từ cá nhân, doanh nghiệp khác không đúng quy định của pháp luật, không phù hợp với quy hoạch sử dụng đất; nhận chuyển nhượng đất nông nghiệp, đất trồng lúa khi chưa có văn bản cho phép, chấp thuận của cơ quan có thẩm quyền; nhận hợp tác kinh doanh bằng quyền sử dụng đất trả tiền hàng năm của các doanh nghiệp khác không đúng pháp luật về đất đai”, đại diện Kiểm toán Nhà nước, chuyên ngành VI cho biết.

Bên cạnh đó, nhiều tập đoàn kinh tế, tổng công ty nhà nước có số lượng diện tích đất rất lớn, trải rộng trên phạm vi cả nước nên công tác quản lý, theo dõi, thống kê, lập hồ sơ sắp xếp cơ sở nhà đất gặp nhiều khó khăn. Trong đó, nhiều diện tích đất bị lấn chiếm, tranh chấp nhưng không được xử lý dứt điểm, nhất là tại các doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực nông, lâm nghiệp. Tình trạng để hoang hóa, chậm đưa đất vào khai thác sử dụng và thực hiện dự án, lãng phí nguồn lực đất đai, sử dụng đất không đúng mục đích theo hợp đồng thuê đất, giấy chứng nhận quyền sử dụng đất còn diễn ra phức tạp. Một số doanh nghiệp sử dụng đất ở, đất trồng lúa, đất trồng cây hàng năm, đất làm muối, đất cơ sở sản xuất kinh doanh phi nông nghiệp vào mục đích kinh doanh, không đúng quy định của pháp luật. Đến nay, hầu hết các tập đoàn, tổng công ty chưa hoàn thành việc sắp xếp lại, xử lý nhà, đất thuộc sở hữu nhà nước theo quy định của Chính phủ.

Ngoài ra, nhiều doanh nghiệp có các diện tích đất không còn nhu cầu sử dụng hoặc thuộc diện phải di dời nhưng không trả lại đất cho Nhà nước mà tiếp tục thực hiện cho thuê lại đất, liên doanh, hợp tác đầu tư không đúng mục đích sử dụng đất.

Một số doanh nghiệp lợi dụng kẽ hở của pháp luật để chuyển nhượng đất thuê của Nhà nước dưới hình thức góp vốn liên doanh, hợp tác đầu tư bằng giá trị lợi thế quyền thuê đất Nhà nước, sau đó thực hiện thoái toàn bộ phần vốn góp. Hoạt động này cùng với những bất cập, thiếu minh bạch trong việc xác định giá trị lợi thế quyền thuê đất khi góp vốn của doanh nghiệp, xác định giá trị quyền sử dụng đất khi chuyển đổi mục đích sử dụng đất của các địa phương đã tạo cơ hội để các tổ chức, cá nhân liên quan trục lợi, tham nhũng, gây thất thoát vốn, tài sản nhà nước thời gian qua.

Về thực hiện nghĩa vụ tài chính về đất đai, tại một số doanh nghiệp, nhiều diện tích hết thời hạn ổn định đơn giá thuê đất 5 năm nhưng chưa được các cơ quan chức năng của địa phương thông báo đơn giá đất hiện hành để kê khai, xác định đầy đủ số tiền thuê đất, thuế đất phi nông nghiệp. Có doanh nghiệp được miễn, giảm tiền thuê đất, tiền sử dụng đất theo dự án đầu tư nhưng lại cho thuê lại đất, chuyển nhượng tài sản trên đất dẫn đến sử dụng đất không đúng mục đích theo giấy chứng nhận đầu tư, dẫn đến thất thoát ngân sách Nhà nước.

“LỖ HỔNG” GÂY THẤT THOÁT NGÂN SÁCH

Nói về nguyên nhân khó khăn, vướng mắc, bất cập trong quá trình quản lý, sử dụng đất của các doanh nghiệp nhà nước, Kiểm toán Nhà nước cho biết là do việc sắp xếp lại, xử lý đất đai cũng còn chậm, ảnh hưởng trực tiếp đến công tác quản lý và tiến độ cổ phần hóa, thoái vốn của doanh nghiệp; quy định về việc chuyển mục đích sử dụng đất do doanh nghiệp di dời, sắp xếp lại còn chưa chặt chẽ; pháp luật chưa có quy định, hướng dẫn về việc giá trị lợi thế quyền thuê đất Nhà nước khi xác định giá trị doanh nghiệp cổ phần hóa…

Phân tích sâu hơn về vấn đề này, Kiểm toán Nhà nước cho biết: Việc xác định giá đất cụ thể đối với diện tích đất được giao còn gặp khó khăn do các quy định về tính toán giá đất chưa nhất quán, chưa rõ ràng, vừa có nguy cơ gây thất thoát tài sản nhà nước nhưng đồng thời làm cho cơ quan chức năng có tâm lý e ngại, sợ sai khi phê duyệt, sợ phải chịu trách nhiệm khi bị các cơ quan chức năng thanh tra, kiểm tra, kiểm toán.

Một số doanh nghiệp chưa thống nhất được phương án sử dụng đất với địa phương trước khi cổ phần hóa, đặc biệt là đối với các doanh nghiệp có số lượng nhà, đất lớn, nằm trên địa bàn nhiều địa phương, lịch sử pháp lý đất đai phức tạp, tiến độ trên thực tế thường bị chậm ở ngay khâu thống kê, đo đạc địa chính do hồ sơ, giấy tờ không đầy đủ, không thống nhất về phương án sử dụng đất, về đo đạc diện tích đất, về sự phù hợp với quy hoạch, có trường hợp doanh nghiệp được giao quản lý, sử dụng đất và tài sản trên đất từ hàng chục năm nay nhưng vẫn không có tài liệu chứng thực hợp pháp, một số vị trí đất còn bị lấn chiếm, bỏ hoang hóa, sử dụng không đúng mục đích...;

Văn bản hướng dẫn về sắp xếp, xử lý tài sản công còn có một số nội dung chưa cụ thể, cách hiểu khác nhau dẫn đến lúng túng, không thống nhất khi thực hiện. Một số địa phương còn chưa kiên quyết trong việc thu hồi, xử lý đất đai của các doanh nghiệp sử dụng đất không đúng mục đích, vi phạm pháp luật về đất đai.

Pháp luật đất đai quy định việc đấu giá quyền sử dụng đất đối với trường hợp giao đất, cho thuê đất13, song chưa quy định chặt chẽ, bắt buộc phải đấu giá đối với đất do doanh nghiệp đang quản lý, sử dụng khi chuyển mục đích sử dụng đất, đồng thời việc quy định về đối tượng được giao đất, cho thuê đất không qua đấu giá còn khá rộng, chưa cụ thể.

Vấn đề này cùng với những bất cập, thiếu minh bạch trong việc xác định giá đất không sát giá thị trường là kẽ hở cho tiêu cực, gây thất thoát ngân sách nhà nước khi chuyển quyền sử dụng đất từ doanh nghiệp nhà nước sang tư nhân thông qua cổ phần hóa, sau đó chuyển mục đích sử dụng đất mà không phải đấu giá trong điều kiện nguồn đất đai có hạn, nhu cầu sử dụng ngày càng cao, nhất là tại đô thị với các khu đất có giá trị sinh lời cao.

Cũng theo Kiểm toán Nhà nước, điều 31 Nghị định số 126 hướng dẫn xác định giá trị lợi thế của doanh nghiệp không có quy định về xác định giá trị lợi thế vị trí đất theo giá thị trường nên dẫn đến việc giá trị lợi thế về đất thay vì trả cho Nhà nước thì lại được chuyển cho doanh nghiệp. Mặc dù, các doanh nghiệp không có quyền chuyển nhượng đất nhưng vẫn có quyền lựa chọn hình thức liên doanh, hợp tác đầu tư thông qua góp vốn giá trị lợi thế quyền thuê đất. Từ đó, tạo kẽ hở để có thể lợi dụng gây thất thoát vốn nhà nước khi cổ phần hóa, thoái vốn trong điều kiện nguồn đất đai có hạn, nhu cầu sử dụng ngày càng cao, nhất là tại các thành phố lớn.