Năm ngoái, sản lượng lúa gạo của Nhật tăng nhẹ, làm dấy lên hy vọng rằng tình trạng thắt chặt nguồn cung gạo sẽ giảm bớt. Nhưng năm nay, người tiêu dùng Nhật đang phải mua gạo ở mức giá kỷ lục, dẫn tới tâm lý bất mãn, những lời đổ lỗi, và buộc Chính phủ phải rút gạo từ dự trữ khẩn cấp để bán ra thị trường.

Giá gạo tăng cao đã gây ra tác động lớn với xã hội Nhật Bản. Người tiêu dùng và cả các nhà nấu rượu sake cũng như chủ nhà hàng đều không vui. Một số siêu thị hạn chế lượng gạo mà mỗi khách có thể mua. Nông dân lớn tuổi ở các vùng nông thôn phải gửi gạo ra Tokyo cho con cháu, và cư dân mạng ra sức đồn đoán về các thuyết âm mưu dẫn tới thiếu gạo.

Thậm chí, sự khan hiếm gạo còn gây ảnh hưởng tới thị trường ngoại hối bởi là một yếu tố dẫn tới việc Ngân hàng Trung ương Nhật Bản (BOJ) tăng lãi suất hồi tháng 1 - động thái góp phần đưa tỷ giá đồng yên tăng mạnh so với USD.

MỘT LƯỢNG GẠO ĐƯỢC CẤT GIẤU Ở ĐÂU ĐÓ?

Hãng tin Bloomberg cho biết thị trường gạo ở Nhật Bản được quản lý theo một hệ thống phức tạp, trong đó nông dân bán gạo cho doanh nghiệp thu mua. Những nhà thu mua này sau đó bán gạo cho các nhà bán buôn, rồi từ đó gạo mới được bán cho các cửa hiệu và nhà hàng.

Dù lượng gạo mà Nhật Bản thu hoạch được trong năm ngoái tăng 180.000 tấn so với năm trước, các nhà thu mua đang báo cáo thiếu hụt 230.000 tấn gạo so với số gạo mà lẽ ra họ có thể mua được. Bộ Nông nghiệp, Lâm nghiệp và Nghề cá Nhật Bản - cơ quan có nhiệm vụ theo dõi sản lượng lúa gạo - không giải thích được sự chênh lệch này.

“Chắc chắn là có gạo. Nếu nhìn vào toàn bộ quy trình phân phối, hẳn phải có một lượng gạo được cất giấu ở đâu đó, dẫn tới sự thiếu hụt”, Bộ trưởng Taku Eto của Bộ Nông nghiệp, Lâm nghiệp và Nghề cá Nhật Bản phát biểu tại một cuộc họp báo hôm 21/2.

Giá gạo ở Nhật bắt đầu tăng mạnh vào khoảng tháng 8 năm ngoái, khi Chính phủ nước này cảnh báo về khả năng xảy ra động đất lớn ở vùng bờ biển phía Nam. Người dân đổ đi mua gạo tích trữ khiến giá gạo tăng mạnh, nhưng sau khi cảnh báo động đã đã được dỡ, giá gạo vẫn không giảm xuống.

Thu nhập của nông dân trồng lúa gạo ở Nhật nhìn chung không cao, với lợi nhuận hàng năm của mỗi hộ trồng loại cây lương thực này bình quân chỉ từ 2,5 triệu yên (17.000 USD) đến 3 triệu yên - theo dữ liệu từ website agrijob. Bởi vậy, giá gạo tăng mạnh là một tin vui đối với họ.

Dù nông dân Nhật thường bán lúa gạo cho các nhà thu mua được cấp phép, Chính phủ nước này đã dỡ hầu hết các hạn chế về việc nông dân có thể bán gạo cho ai từ năm 2004. Trên mạng đang có nhiều đồn đoán về những người đổ đi mua gạo ở khắp các vùng nông thôn Nhật, nhưng nông dân cho biết không có chuyện như vậy.

“Không có ai đang ngấm ngầm hành động với ý đồ xấu cả. Có thể có một số người trung gian đang tích trữ gạo vì mục đích đầu cơ, nhưng không ai có thể lên án hành động như vậy. Đó hoàn toàn là hoạt động kinh doanh bình thường”, ông Takakazu Yaguza - một nông dân trồng lúa gạo ở tỉnh Shiga - phát biểu.

Trong lúc đó, người tiêu dùng Nhật đang cảm nhận rõ sức ép. Giá một túi gạo 5 kg đã tăng lên mức bình quân 3.952 yên, cao hơn 95% so với cách đây 1 năm. Đối mặt với giá gạo cao, chuỗi cửa hàng tiện ích 7 Eleven của Nhật đã tăng giá bán các sản phẩm cơm nắm và cơm hộp bento từ tháng 1.

Động thái này góp phẩn đẩy lạm phát ở Nhật tăng mạnh nhất kể từ giữa năm 2023. Thống đốc BOJ Kazuo Ueda đã tiến hành tăng lãi suất 3 lần trong 1 năm trở lại đây và tình trạng lạm phát hiện nay có thể khiến BOJ tiếp tục tăng lãi suất trong thời gian tới.

“Giá cả hàng hóa theo nhìn nhận của người tiêu dùng là một vấn đề rất quan trọng đối với BOJ, nên giá gạo cao là điều không thể bỏ qua” đối với các nhà hoạch định chính sách tiền tệ - nhà kinh tế Masato Koike của công ty Sompo Institute Plus nhận xét.

Sự bất mãn của dân chúng với giá thực phẩm là một yếu tố quan trọng khiến Đảng Dân chủ Tự do (LDP) cầm quyền của Nhật mất ghế trong cuộc bầu cử Quốc hội vào năm ngoái. Mong muốn xoa dịu người tiêu dùng là một nguyên nhân khiến Chính phủ Nhật đi đến quyết định xả dự trữ gạo để các nhà thu mua đấu giá.

Nhưng nỗ lực này chưa đủ để làm hài lòng những người tiêu dùng như bà Yutaka Ozeki. Đi mua sắm tại một cửa hàng thực phẩm giảm giá ở khu Tamachi, Tokyo - nơi kệ hàng gạo gần như trống trơn với giới hạn mỗi gia đình chỉ được mua 1 túi gạo một ngày - bà Ozeki quyết định mua bánh mì thay vì gạo. “Tôi gần đây không mua gạo nữa vì quá đắt. Chính phủ có lỗi trong việc giá gạo đắt đỏ như vậy”, bà nói.

TRIỂN VỌNG ẢM ĐẠM CỦA NGHỀ TRỒNG LÚA GẠO Ở NHẬT

Nhật Bản là một trường hợp cá biệt vì trên toàn cầu, giá gạo đang trong xu hướng giảm. Giá gạo tham chiếu tại thị trường châu Á gần đây giảm xuống mức thấp nhất kể từ năm 2022. Sở thích đã bám rễ sâu của Nhật là ưa chuộng gạo sản xuất trong nước, cùng với việc nước này áp thuế quan cao lên gạo nhập khẩu và chuỗi cung ứng phức tạp của nước này đã cản trở việc nhập khẩu gạo để kéo giá xuống.

Đối tượng trung gian đầu tiên trong chuỗi cung ứng là các đơn vị thu mua gạo. Họ báo cáo với Chính phủ về số gạo họ đã mua và những đơn vị mà họ đã bán gạo. Trong số các nhà thu mua này, lớn nhất và có tầm quan trọng cao nhất là công ty JA Group - đơn vị thu khoảng một nửa số gạo trên thị trường. Có hàng chục nghìn nhà thu khác, nhưng chủ yếu là các doanh nghiệp địa phương quy mô nhỏ có mối quan hệ lâu năm với nông dân và các nhà bán buôn.

Theo ông Hidemasa Ebihara, nhà điều hành một công ty nông nghiệp ở tỉnh Tochigi, mức độ cạnh trên trên thị trường gạo đang ngày càng trở nên gay gắt. Các đơn vị thu mua nhỏ thường trả giá cao hơn 300-500 yên cho mỗi bao gạo chưa đánh bóng so với giá của JA. Với nguồn cung thắt chặt, họ thậm chí tăng chênh lệch giá này lên 3.000-4.000 yên mỗi bao gạo.

“Điều này cho thấy nguồn cung gạo đã trở nên thắt chặt như thế nào. Tình trạng phân phối gạo độc lập sẽ trở nên phổ biến hơn, mà ở đó nhà sản xuất bán gạo trực tiếp cho người tiêu dùng và các nhà hàng”, ông Ebihara nói.

Nhiều nông dân và nhà thu mua gạo tỏ ra hoài nghi về số liệu thống kê của Chính phủ Nhật cho thấy sản lượng gạo của vụ thu hoạch 2024 là 7,34 triệu tấn. Mùa hè năm ngoái là mùa hè nóng nhất trong lịch sử ở Nhật Bản, nên nhiều nhà sản xuất gạo phàn nàn năng suất của họ bị giảm và cho rằng những nông dân khác cũng chịu cảnh tương tự.

“Tôi không biết ai đang giấu gạo đi, nhưng tôi nghĩ sản lượng thực chất thấp hơn so với những gì được công bố. Nhiệt độ cao đã gây ra nhiều thiệt hại”, ông Masato Takada - một nông dân ở tỉnh Okayama - phát biểu.

Để giải quyết tình trạng thiếu gạo, Chính phủ Nhật đã sử dụng tới nguồn gạo tích trữ trong các nhà kho đặc biệt để phòng trường hợp xảy ra khủng hoảng như động đất hay sóng thần. Chính phủ Nhật dự kiến bán ra 210.000 tấn gạo để bù vào số gạo “mất tích”, bắt đầu bằng đợt đấu thầu 150.000 tấn gạo trong thời gian từ ngày 10-12/3. Tổng lượng gạo dự trữ cho trường hợp khẩn cấp của Chính phủ Nhật là khoảng 1 triệu tấn.

Theo giáo sư Katsuhito Fuyuki của Đại học Tohoku, do nhu cầu đang nóng, lượng gạo xả từ dự trữ này có thể sẽ chưa đủ để kéo giá gạo giảm xuống.

“Giá gạo khó có thể giảm nhiều vì gạo được bán theo phương thức đấu giá. Lẽ ra, Chính phủ nên áp giá cố định đối với gạo bán lẻ và cả bán cho các nhà hàng”, ông Fuyuki nói.

Ông Hiroshi Sakurai, Chủ tịch của Asahi Shuzo - một trong những nhà sản xuất rượu sake lớn nhất Nhật Bản, Chính phủ Nhật đang tìm cách giải quyết một vấn đề mà chính họ đã tạo ra. Để giành được lá phiếu của cử tri nông thôn, các chính quyền nối tiếp nhau đã hỗ trợ các nông dân nhỏ và cố gắng giữ giá gạo bằng cách thu hẹp diện tích đất canh tác, trên cơ sở dự báo nhu cầu gạo sẽ giảm do dân số giảm. Trong khi đó, giá thuốc trừ sâu và phân bón nông nghiệp ngày càng tăng, khiến biên lợi nhuận của người sản xuất lúa gạo bị bào mòn.

“Nhật Bản và đặc biệt là bộ nông nghiệp đã tạo ra một tình huống mà ở đó không còn hy vọng cho hoạt động trồng lúa gạo. Nông nghiệp quy mô nhỏ không có triển vọng. Chúng ta cần dịch chuyển sang nông nghiệp quy mô lớn”, ông Sakurai nhấn mạnh.

Dù có vai trò không thể thiếu trong nền ẩm thực và văn hóa Nhật Bản, việc sản xuất lúa gạo ở nước này đã trên đà suy giảm trong nhiều năm. Tuổi bình quân của nông dân trồng lúa gạo ở nước này là 71 tuổi, và số nông dân trong lĩnh vực này đã giảm 25% trong thời gian từ năm 2015-2020 - theo Bộ Nông nghiệp, Lâm nghiệp và Nghề cá Nhật Bản. Sức ép đối với người nông dân là rất lớn - theo ông Hitoshi Mizutani, một nhà quản lý sản xuất thuộc công ty rượu sake Hakutsuru.

“Ngành nông nghiệp đang yếu đi. Nông dân đang bỏ nghề. Sẽ có sự gián đoạn nguồn cung dài hạn. Giá gạo sẽ tiếp tục tăng”, ông Mizutani dự báo.