Trên địa bàn tỉnh Ninh Bình, chỉ trong vòng mười năm trở lại đây, nhiều hợp tác xã chuyên trồng cây dược liệu đã hình thành và phát triển kinh tế hiệu quả, tạo thu nhập tốt cho nông dân địa phương. Điển hình như Hợp tác xã Sản xuất và tiêu thụ Dược liệu Yên Sơn (TP.Tam Điệp) thành lập năm 2017, đã phát triển vùng trồng dược liệu rộng 16 ha với các loại cây như cà gai leo, nghệ, hà thủ ô, đinh lăng...

Hợp tác xã Dược liệu Đông Sơn (TP.Tam Điệp) chuyên trồng cây tràm và chưng cất tinh dầu. Hợp tác xã Nấm và dược liệu Khánh Công (huyện Yên Khánh) được thành lập năm 2017, hiện đang trồng dược liệu trên diện tích 15 ha. Tổ hợp tác trồng cây dược liệu Cách Tâm (huyện Kim Sơn) thành lập năm 2022. Hợp tác xã Sản xuất và chế biến dược liệu Nam Sơn (TP.Tam Điệp) ra mắt vào tháng 12/2024, tập trung vào trồng và chế biến cây dược liệu an toàn, chất lượng, nhằm kết nối thị trường và nâng cao giá trị sản phẩm địa phương.

Vừa qua, theo chân các lãnh đạo huyện Gia Viễn, chúng tôi được chứng kiến sự “ăn nên làm ra” của những nông dân, hợp tác xã theo nghề trồng cây dược liệu tại địa phương. Nằm dưới chân núi chùa Bái Đính, làng Sinh Dược ở xã Gia Sinh là nơi nổi tiếng với truyền thống trồng và sử dụng cây thuốc nam từ xa xưa. Đây là một xã miền núi thuộc vùng đệm của khu rừng đặc dụng Hoa Lư. Theo thống kê của Viện Điều tra Quy hoạch rừng, trong khu rừng đặc dụng Hoa Lư có 677 loài thực vật, trong đó có 311 loài có thể dùng làm thuốc.

NGƯỜI DÂN HƯỞNG LỢI TỪ CÂY DƯỢC LIỆU

Ông Lê Văn Cường, Bí thư Huyện ủy Gia Viễn, cho biết tên làng Sinh Dược bắt nguồn từ truyền thuyết Thiền sư, danh y Nguyễn Minh Không (thế kỷ 11) đi tìm thuốc chữa bệnh “Hóa hổ” cho vua nhà Lý. Ngài tìm được nhiều loài thuốc mọc tự nhiên khắp một vùng bán sơn địa nên đặt tên nơi này là Sinh Dược. Đến nay, vùng đồi núi Sinh Dược vẫn còn nhiều cây thuốc quý như: bình vôi, ngành ngạnh, hoài sơn, hương nhu, sả chanh, trầu không, tầm bóp... Tháng 4/2022, Ủy ban Nhân dân tỉnh Ninh Bình ban hành quyết định, cấp bằng công nhận danh hiệu Làng nghề cho làng Sinh Dược.

Năm 2014, Hợp tác xã Sinh Dược được thành lập, đã tổ chức sản xuất, trồng cây thuốc nam tại vườn tạp của các hộ dân, sau đó thu mua, chế biến thành những sản phẩm chăm sóc sức khỏe như cao gội, dầu gội đầu, cao xoa bóp, xà bông mùi Tết. Một trong những sản phẩm được khách hàng đánh giá cao của Hợp tác xã Sinh Dược là muối ngâm chân, sử dụng muối khoáng kết hợp với thảo dược. Đây là một bài thuốc quý từng được các nhà vua xưa sử dụng để dưỡng sinh, không chỉ hỗ trợ giảm đau nhức xương khớp hiệu quả và an toàn cho người bệnh, mà còn góp phần giải quyết các hệ quả do bệnh khớp gây ra như mất ngủ, lạnh chân tay, khí huyết lưu thông kém…

Đáng chú ý, một số sản phẩm của Hợp tác xã đã được chứng nhận sản phẩm OCOP 4 sao tỉnh Ninh Bình như: Tranh lá Bồ Đề, Muối ngâm chân, Trà An Thái. Đến nay, Hợp tác xã Sinh Dược có 3 xưởng sản xuất chế biến sản phẩm từ cây dược liệu. Năm 2024, doanh thu của Hợp tác xã đạt trên 30 tỷ đồng, tạo việc làm cho hơn 70 lao động địa phương với mức thu nhập từ 6 - 15 triệu đồng/người/tháng.

Cùng với hoạt động sản xuất, làng nghề Sinh Dược đang kết hợp phát triển du lịch trải nghiệm, du lịch sinh thái với hơn 2.000m2 gồm: phòng tranh nghệ thuật Bồ đề, các phòng tắm ngâm khoáng nóng thảo dược, ẩm thực, du lịch homestay, thăm cánh đồng dược liệu,… thu hút rất nhiều khách du lịch trong nước và quốc tế đến tham quan, trải nghiệm.

BẢO TỒN CÁC CÂY THUỐC QUÝ

Tiếp tục hành trình, chúng tôi ghé thăm chùa Bái Đính ở xã Gia Sinh. Nơi đây không chỉ nổi tiếng là quần thể tâm linh lớn bậc nhất Việt Nam, mà còn là nơi gìn giữ và phát huy các giá trị truyền thống gắn với y học cổ truyền. Tại chùa Bái Đính, các vườn dược liệu được quy hoạch bài bản, hài hòa với kiến trúc tổng thể, trở thành điểm nhấn sinh thái và văn hóa đặc sắc trong không gian Phật giáo.

Ông Nguyễn Xuân Trung, đại diện Doanh nghiệp Xây dựng Xuân Trường – Chủ đầu tư chùa Bái Đính, cho biết trước kia, nơi đây gần như chỉ là những ngọn đồi trọc. Từ sau khi chùa được xây dựng, chúng tôi đã trồng nhiều loại cây dược liệu quý để phủ xanh các khoảng trống, các khu vườn trong khuôn viên chùa. Việc này không chỉ góp phần tạo cảnh quan xanh mát, thanh tịnh, mà còn mang ý nghĩa bảo tồn nguồn gen cây thuốc quý, phục vụ công tác nghiên cứu, chữa bệnh theo phương pháp y học dân tộc.

Cùng đoàn các nhà khoa học, với nhiều Giáo sư, Phó giáo sư, Tiến sĩ về ngành y dược đến tham quan đền Đức Thánh Nguyễn (thờ Quốc sư Minh Không) ở xã Tiến Thắng, chúng tôi được lãnh đạo huyện Gia Viễn đưa ra vườn cây dược liệu Nguyễn Minh Không. Vườn trồng và bảo tồn hơn 100 loài cây thuốc quý, được phân chia thành nhiều khu vực: Thảo dược viên Đền Thánh, Vườn thuốc nhân dân, Vườn thuốc đời người. Riêng trong “Vườn thuốc đời người” – khu trưng bày cây thuốc được phân loại theo từng giai đoạn đời người: từ sơ sinh, thiếu niên, trung niên đến cao tuổi. Đây không chỉ là nơi lưu giữ, trình diễn hàng trăm loài thảo dược quý như trà hoa vàng, xạ đen, cúc tần bì, mạch môn, mộc hương… mà còn là điểm đến hấp dẫn du khách trong thời gian gần đây.

Theo bà Vũ Thị Dược, Phó Chủ tịch Ủy ban Nhân dân huyện Gia Viễn, những năm gần đây, tỉnh Ninh Bình đã ghi nhận nhiều bước tiến trong việc phát triển vùng trồng cây dược liệu, đặc biệt là thông qua việc kết hợp giữa nông nghiệp, du lịch sinh thái và bảo tồn giá trị truyền thống. Tỉnh cũng đã phối hợp với Viện Di truyền Nông nghiệp thực hiện đề tài nghiên cứu bảo tồn và phát triển cây dược liệu Kim ngân và Tam phỏng. Mô hình được triển khai tại xã Gia Sinh và xã Sơn Hà, với quy mô 4 ha, cho năng suất 12 – 16 tấn dược liệu/năm.

“Huyện Gia Viễn đã đi đầu trong phong trào gây dựng các khu vườn dược liệu, trồng cây tại các thung thuốc cổ qua kế hoạch trồng, bảo tồn dược liệu tại các điểm di tích như: thung thuốc Thung Ông tại Thung Lau; thung thuốc Thung Bà tại Thung Lá xã Gia Hưng; thung thuốc Thánh Hoa – trà Hoa vàng tại núi Kiếm Lĩnh; vườn thuốc vua tại Đền Thánh Nguyễn…”, bà Dược chia sẻ.

Mặc dù có nhiều tiềm năng, song hầu hết các mô hình trồng dược liệu tại Ninh Bình hiện nay mới dừng ở việc phát triển quy mô trồng trọt và chế biến, chưa thực sự gắn kết với yếu tố “địa linh” tài nguyên văn hóa, tâm linh và danh thắng thiên nhiên vốn là thế mạnh của vùng đất này. Thực trạng phát triển dược liệu tại Ninh Bình vẫn còn những hạn chế, như thiếu liên kết giữa sản xuất, chế biến và du lịch sinh thái.

KẾT HỢP TRỒNG CÂY DƯỢC LIỆU VÀ DU LỊCH TÂM LINH

Để phát triển bền vững vùng địa linh dược liệu tại Ninh Bình, bà Vũ Thị Dược cho rằng tỉnh Ninh Bình cần tập trung vào các giải pháp chiến lược như: quy hoạch tổng thể vùng trồng dược liệu gắn với bảo tồn đa dạng sinh học; phát triển mô hình kinh tế tích hợp giữa nông nghiệp, du lịch trải nghiệm và văn hóa tâm linh, như xây dựng các vườn thảo dược gắn với di tích lịch sử; ứng dụng khoa học công nghệ trong nhân giống, sơ chế và xây dựng thương hiệu sản phẩm đạt chuẩn quốc tế.

Theo bà Dược, xây dựng một quy hoạch tổng thể là nhiệm vụ tiên quyết. Quy hoạch này cần dựa trên điều kiện sinh thái, khí hậu, thổ nhưỡng của từng tiểu vùng nhằm xác định rõ vùng trồng phù hợp cho các loài dược liệu quý như trà hoa vàng, cam thảo đất, cam thảo dây, sâm Cúc Phương… Việc khoanh vùng cần được thực hiện dựa trên nghiên cứu khoa học, kết hợp với dữ liệu bản đồ sinh thái và kiến thức bản địa, đồng thời tích hợp vào quy hoạch phát triển kinh tế - xã hội của tỉnh giai đoạn 2021–2030, tầm nhìn đến năm 2050.

“Việc khai thác các yếu tố văn hóa – lịch sử (như Tràng An, Cúc Phương, cố đô Hoa Lư…) kết hợp với phát triển cây dược liệu sẽ là hướng đi chiến lược trong tương lai, giúp nâng cao giá trị sản phẩm, tạo điểm nhấn du lịch và xây dựng thương hiệu “dược liệu địa linh” đặc trưng của Ninh Bình”, bà Dược nhận định.

Đồng thời, bà Dược cho rằng mô hình trang trại dược liệu nên được thiết kế như trang trại mở, nơi du khách có thể trực tiếp tham gia các hoạt động như thu hái cây thuốc, học cách chế biến các sản phẩm từ dược liệu, kết hợp mua sắm sản phẩm địa phương...

Nội dung đầy đủ của bài viết được đăng tải trên Tạp chí Kinh tế Việt Nam số 26-2025 phát hành ngày 30/06/2025. Kính mời Quý độc giả tìm đọc tại đây:  

https://postenp.phaha.vn/tap-chi-kinh-te-viet-nam/detail/1473