Vụ sập nhà ven kênh Đôi ở phường 14, quận 8 (TP.HCM) vào sáng 13/3/2025 mặc dù không gây thiệt hại về người nhưng là hồi chuông cảnh báo tình trạng mất an toàn của những căn nhà tạm bợ ven kênh, rạch khắp TP.HCM; đồng thời đặt ra một khó khăn không nhỏ cho địa phương trước áp lực phải khẩn trương triển khai công tác cải tạo, di dời nhà ven kênh, rạch.

Trong giai đoạn 2026 - 2030, TP.HCM đặt mục tiêu di dời khoảng 39.600 căn nhà ven kênh rạch. Đây là một nỗ lực lớn bởi trong giai đoạn 1993 - 2024, thành phố đã di dời được trên 40.000 căn, thì một mục tiêu xấp xỉ như vậy chỉ trong 5 năm là một thách thức không nhỏ.

Hơn nữa, trong số 6.500 căn trong kế hoạch di dời nhà ven kênh rạch giai đoạn 2021 - 2025, tính đến hết tháng 10/2024 thành phố mới đền bù, di dời được khoảng 1.150 căn; phần còn lại (5.102 căn) dự kiến sẽ di dời trong năm 2025, trọng tâm là dự án rạch Xuyên Tâm.

Một số liệu thống kê sơ bộ, tính đến cuối năm 2024, trên toàn địa bàn TP.HCM có hơn 48.000 căn nhà nằm trên và ven sông, kênh rạch, tập trung ở 17 quận, huyện và thành phố Thủ Đức, nhiều nhất là ở các quận 4, 7, 8 và Bình Thạnh. Trong số đó, có gần 1.400 căn đã bồi thường, đã và đang triển khai thực hiện di dời, giải tỏa; còn lại khoảng 46.500 căn, thành phố chưa có phương án cụ thể về bồi thường, hỗ trợ hoặc tái định cư.

Theo Tiến sĩ Trần Quang Thắng, Viện trưởng Viện Kinh tế và Quản lý TP.HCM (HCMGIS), trong số các quận, huyện có nhà ven kênh rạch cần cải tạo, di dời thì quận 8 chiếm nhiều nhất với khoảng 15.000 căn, tập trung ở các tuyến kênh, rạch trong địa bàn như kênh Đôi, rạch Xóm Củi, Rạch Ông (Lớn và Nhỏ), rạch Nhảy, rạch Ruột Ngựa…

Đây cũng là quận được chính quyền thành phố thí điểm triển khai một đề án riêng. Cụ thể, quận 8 đang thống kê sơ bộ số lượng hộ dân phải di dời trong số 15.000 trường hợp, tương ứng diện tích 124,5 ha với tổng kinh phí bồi thường khái toán khoảng 70.176 tỷ đồng. Quận cũng dự kiến 9 dự án xây dựng nhà ở xã hội, nhà ở tái định cư với 9.581 căn, tổng kinh phí hơn 8.560 tỷ đồng.

Các quận, huyện khác có nhà ven kênh, rạch số lượng lớn như quận 7 với chừng 4.000 căn, Bình Thạnh khoảng 1.100 căn, Nhà Bè khoảng 4.400 căn…

Thực hiện mục tiêu cải tạo, di dời 39.600 căn nhà ven kênh, rạch từ nay đến năm 2030, thành phố sẽ phải đối mặt với thách thức rất lớn về tài chính. Theo dự tính, tổng kinh phí cho kế hoạch này ước khoảng 221.000 tỷ đồng.

Để đảm bảo nguồn lực thực hiện, thành phố cần huy động nhiều nguồn lực từ bên ngoài, kể cả thu hút vốn FDI, kêu gọi nhà đầu tư cùng tham gia vào các dự án hợp tác công tư về tái định cư, thu hồi vốn từ khai thác quỹ đất sau di dời và xây nhà ử thương mại.

Một khó khăn nữa có thể kể đến là phía người dân. Một khảo sát sơ bộ cho thấy cư dân sống trong những ngôi nhà trên và ven sông, kênh, rạch chủ yếu là những người lao động thu nhập thấp, điều kiện sinh hoạt tương đối khó khăn, nhà ở diện tích nhỏ hẹp, được làm tạm bợ, lấn chiếm ra phần kênh, rạch.

Trong triển khai công tác di dời, đền bù và tái định cư, phần nhà lấn chiếm ra kênh rạch sẽ không được bồi thường theo quy định. Và như vậy, người dân sẽ không đủ điều kiện để kiếm chỗ ở mới, họ không di dời, gây khó khăn cho chính quyền địa phương.

Chẳng hạn như ở dự án xây dựng hạ tầng và cải tạo môi trường kênh Tham Lương - Bến Cát - rạch Nước Lên - công trình ven kênh dài nhất TP.HCM - là dự án trọng điểm được thành phố tập trung nguồn lực để triển khai thực hiện, nhưng đến nay vẫn còn hàng chục trường hợp chưa chịu di dời dù đã nhận tiền bồi thường, có trường hợp tái lấn chiếm.

Hiện chủ đầu tư là Ban quản lý Dự án Đầu tư xây dựng hạ tầng TP.HCM (UICI) đang phối hợp với địa phương tiếp tục tháo gỡ các vướng mắc về mặt bằng của một số hộ dân này.

Thống kê của Sở Xây dựng TP.HCM cho biết thời kỳ từ năm 1993- 2025, Thành phố đã trải qua 6 giai đoạn thực hiện chương trình di dời nhà trên và ven kênh, rạch (giai đoạn 1993 - 2000; 2001 - 2005; 2006 - 2010; 2011 - 2015; 2016 - 2020 và 2021 - 2025) với khoảng 44.338 căn đã di dời, giải phóng mặt bằng thuộc 4 tuyến kênh rạch chính và các chi lưu. Hiện còn 398 dự án, tuyến sông, kênh, rạch chưa triển khai tại 15 quận, huyện và thành phố Thủ Đức.

Kế hoạch đến năm 2030, Thành phố sẽ giải tỏa, di dời và tái định cư cho toàn bộ hộ dân sống ven kênh, rạch, giải quyết về cơ bản vấn đề nhà ở tạm bợ của người dân, vấn đề ô nhiễm môi trường, ô nhiễm nguồn nước, chỉnh trang và thay đổi bộ mặt đô thị, giải quyết bài toán ngập úng, hướng đến phát triển xanh và bền vững.