Sáu tháng trước, Trung Quốc là nước xuất khẩu vaccine Covid-19 lớn nhất thế giới, một phần nhờ năng lực sản xuất mạnh và một phần do các quốc gia sản xuất vaccine lớn khác ít chú trọng tới việc xuất khẩu.

Theo Nikkei Asia, hầu hết vaccine Covid-19 của Trung Quốc được cung cấp thông qua các hợp đồng thương mại song phương và ưu tiên cho khu vực châu Á – nơi Bắc Kinh muốn gia tăng quyền lực mềm của mình. Từ cuối năm ngoái, Trung Quốc cũng đẩy mạnh quyên góp vaccine thông qua các thỏa thuận song phương hoặc qua cơ chế COVAX – do Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) hậu thuẫn. Động thái này diễn ra trong bối cảnh Mỹ đã bắt đầu tăng quyên góp vaccine sau khi đã đáp ứng đủ nhu cầu nội địa.

Tuy nhiên, sang năm 2022, tình hình đã thay đổi. Xuất khẩu vaccine Covid-19 của Trung Quốc – cả qua hợp đồng thương mại và quyên góp – đều giảm mạnh.

KHI CÁC NƯỚC NGHÈO CÓ NHIỀU LỰA CHỌN HƠN 

Theo Bảng điều khiển thị trường vaccine của Quỹ Nhi đồng Liên Hợp Quốc (UNICEF) và một số công cụ theo dõi lớn khác, vaccine Trung Quốc không còn chiếm phần lớn nguồn cung tại các quốc gia thu nhập thấp và trung bình.

Các nhà phân tích cho rằng một trong những lý do là nguồn cung nhiều loại vaccine khác có hiệu quả cao hơn vaccine của Trung Quốc hiện đã dồi dào hơn. 

Dữ liệu từ hãng phân tích của Anh - Airfinity cho thấy xuất khẩu vaccine Covid-19 do các công ty Sinopharm, Sinovac và CanSino của Trung Quốc đạt đỉnh vào tháng 11/2021 với 235 triệu liều. Sang tháng 12, số lượng xuất khẩu theo hợp đồng thương mại giảm xuống còn 89 triệu liều, nhưng tổng kim ngạch xuất khẩu của nước này vẫn ở mức cao 199 triệu liều nhờ tăng cung cấp thông qua COVAX.

Tuy nhiên, tháng 1 năm nay, con số này sụt xuống chỉ còn 51,6 triệu liều, còn tháng 2 và 3 lần lượt là 36 triệu và 11,5 triệu liều.

Năm ngoái, phần lớn vaccine Covid-19 của Trung Quốc được xuất sang các quốc gia đang phát triển, trong khi các nhà sản xuất vaccine công nghệ mRNA như Pfizer, Moderna chủ yếu cung cấp cho những nước giàu. Tuy nhiên, trong 3 tháng đầu năm nay, Pfizer lần đầu vượt qua các nhà sản xuất vaccine Trung Quốc khi trở thành nhà cung cấp lớn nhất cho các nước thu nhập thấp và trung bình với lượng xuất khẩu trong 3 tháng đầu năm lần lượt là 91 triệu, 85,7 triệu và 46,6 triệu liều.

Dữ liệu từ hãng tư vấn Bridge Consulting có trụ sở tại Bắc Kinh – chuyên theo dõi hoạt động phân phối vaccine của Trung Quốc ở nước ngoài, cũng cho thấy sự sụt giảm đáng kể về lượng xuất khẩu vaccine từ Trung Quốc trong năm nay. Hãng này cho rằng nguyên nhân là lượng xuất khẩu của Pfizer, Moderna cũng như từ các nhà sản xuất Ấn Độ tăng lên. Ngoài ra, 2 nước mua nhiều vaccine Trung Quốc - Brazil và Indonesia – đã không gia hạn hợp đồng mua hàng kết thúc vào tháng 12/2021.

“Nhìn từ dữ liệu phê duyệt vaccine, rõ ràng hầu hết các quốc gia trên thế giới ưa thích vaccine của Pfizer và AstraZeneca hơn”, giáo sư Nicholas Thomas của Đại học Thành phố Hồng Kông (CUHK), nhận xét. “Trong bối cảnh Omicron trở thành biến chủng Covid-19 chủ đạo toàn cầu, hiển nhiên các nước sẽ thích những loại vaccine có hiệu quả cao hơn để bảo vệ người dân của họ”.

Giới nhà khoa học cũng như nhiều nghiên cứu cho thấy các loại vaccine của Trung Quốc (sử dụng công nghệ virus bất hoạt) có hiệu quả thấp hơn so với các loại vaccine sử dụng công nghệ mRNA, dù vẫn có hiệu quả trong việc giảm tử vong và bệnh nặng. Tuy nhiên, khi có nhiều lựa chọn hơn, một số nước có xu hướng không chọn vaccine Trung Quốc. Điều này có thể thấy rõ ở châu Phi.

“Với số ca nhiễm Covid-19 thấp ở hầu hết quốc gia châu Phi, các nước sẽ ít mua vaccine Trung Quốc bởi có sẵn các loại vaccine khác”, Oladoyin Odubanjo, một bác sĩ và cũng là thư ký tại Học viện Khoa học Nigerian, cho biết.

Những thị trường chính của vaccine Trung Quốc trong năm ngoái – như Indonesia, Các tiểu vương quốc Ả Rập thống nhất (UAE) – giờ đây đang tìm cách đa dạng hóa nguồn cung và mua hàng từ các hãng dược phương Tây.

Tại Brazil, dù lượng nhập khẩu vaccine Trung Quốc không lớn nhưng quốc gia này là “đại bản doanh” quan trọng của Sinovac để tăng hiện diện tại Nam Mỹ thông qua việc hợp tác trong thử nghiệm lâm sàng và sản xuất. Tuy nhiên, Brazil cũng đã đa dạng hóa đối tác của mình với việc hợp tác với BioNTech, AstraZeneca và bệnh viện Mount Sinai của Mỹ để phát triển và sản xuất vaccine dựa trên mẫu vaccine của Trung Quốc, theo một báo cáo của viện nghiên cứu Mỹ Atlantic Council.

“Trung Quốc có năng lực sản xuất 5 tỷ liều vaccine Covid-19 mỗi năm, đủ để đáp ứng cả nhu cầu nội địa lẫn xuất khẩu, kể cả trong bối cảnh chương trình tiêm nhắc lại đang được đẩy nhanh do làn sóng bùng dịch mới nhất”, Huang Yanzhong, thành viên cấp cao về sức khỏe toàn cầu tại Hội đồng Quan hệ Ngoại giao (CFR) có trụ sở tại New York, cho biết.

Theo ông, lượng vaccine xuất khẩu của nước này sụt giảm một phần do “những quan ngại về hiệu quả của vaccine".

“Biến chủng Omicron có thể gây những vấn lớn hơn cho các quốc gia phụ thuộc vào vaccine Trung Quốc”, ông nói. “Dù quan ngại về hiệu quả có thể khiến một số nước cân nhắc lại việc sử dụng vaccine Trung Quốc, nhưng vẫn còn quá sớm để dự báo về một làn sóng từ chối dùng các vaccine này trên toàn cầu”.  

HẾT THỜI NGOẠI GIAO VACCINE?

Theo SCMP, bên cạnh hiệu quả của vaccine, nhu cầu cũng là một vấn đề. Trong tháng 1, lần đầu tiên kể từ khi đại dịch Covid-19 bùng phát, COVAX – cơ chế được lập ra để hỗ trợ cung ứng vaccine công bằng cho các nước thu nhập thấp và trung bình – chứng kiến cung lớn hơn cầu. Tuần trước, Liên minh châu Phi  (AU) và COVAX thậm chí đã từ chối một lựa chọn nhận 110 triệu vaccine của Moderna trong 2 quý đầu năm và 332 triệu liều trong quý 3-4.

Với nhu cầu giảm, xuất khẩu vaccine trên toàn cầu cũng giảm theo, từ mức 1,55 tỷ liều vào tháng 12 năm ngoái còn 550 triệu liều trong tháng 3, theo dữ liệu của Liên hợp quốc (UN).

“Đang có vấn đề về khả năng hấp thụ ở nhiều quốc gia thu nhập thấp và trung bình”, Jerome Kim, tổng giám đốc của Viện Vaccine Quốc tế (IVI), nhận định. “Thứ nhất là có năng lực hậu cần để vận chuyển vaccine tới nơi cần. Thứ hai là có dịch vụ y tế đủ tốt để chuyển từ ‘vaccine cho trẻ em’ sang ‘vaccine cho mọi người’. Thứ ba là nhu cầu vaccine”.

Để giải quyết các vấn đề này, liên minh vaccine toàn cầu GAVI – đơn vị đồng điều hành COVAX – cho biết sẽ chuyển sang tập trung vào xây dựng năng lực tiêm chủng tại các nước thu nhập thấp và trung bình.

“Thực tế là, vaccine hiện đang có sẵn với khối lượng lớn – cho thấy sự thành công về khoa học và sản xuất. Điều này cũng đồng nghĩa rằng COVAX giờ đây có thể làm những điều mà họ dự định từ lâu, đó là mang đến cho các nước thu nhập thấp nhiều lựa chọn để họ có thể bảo vệ tốt nhất người dân của mình”, GAVI cho biết.

Tổ chức này cũng cho biết trọng tâm hiện tại của họ là nâng cao năng lực hấp thụ vaccine tại các nước thu nhập thấp và trung bình, tháo gỡ những điểm nghẽn để giúp họ có thể bảo vệ nhiều người dân hơn.

Theo một số nhà phân tích, kịch bản mới này có thể đánh dấu chấm hết cho chiến lược ngoại giao vaccine, không chỉ của Trung Quốc.

“Tôi cho rằng thời kỳ hoàng kim của ngoại giao vaccine đã qua – với ngoại lệ là một số nước vẫn đang thiếu nguồn cung”, Detlef Nolte, một giáo sư nghiên cứu về Mỹ Latinh tại Hội đồng Ngoại giao Đức (DGAP), nhận xét.  

Đồng quan điểm, ông Huang của CFR cũng cho rằng nếu xu hướng hiện tại tiếp tục, đây sẽ là dấu chấm hết cho chiến lược ngoại giao vaccine của Trung Quốc.

Tuy nhiên, việc này không ngăn Bắc Kinh tiếp tục tìm cách xuất khẩu vaccine Covid-19 sang các nước láng giềng. Tháng trước, Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình cho biết sẽ xuất thêm 20 triệu liều vaccine sang Campuchia.

“Dù giảm, Trung Quốc sẽ vẫn tích cực theo đuổi chiến lược ngoại giao vaccine và trên thực tế, nước này đang tiếp tục đẩy mạnh các nỗ lực của mình”, giáo sư Thomas của CUHK nhận xét, đề cập đến việc Trung Quốc cam kết quyên góp thêm 150 triệu liều vaccine cho các nước Đông Nam Á vào tháng 11/2021.

“Bắc Kinh cũng đã cam kết cung ứng thêm 350 triệu liều vaccine cho các nước Trung Á và châu Phi”, ông nói. “Đến nay, tổng số vaccine mà Trung Quốc trao tặng cho các nước mới chỉ là 222 triệu liều, do đó đây là sự gia tăng đáng kể trong cam kết vaccine của Bắc Kinh”.