Xây dựng hệ sinh thái đổi mới sáng tạo phải vượt qua tư duy “phong trào”

Trong khuôn khổ Diễn đàn Nghiên cứu và Phát triển (R&D) Việt Nam 2025 vào chiều ngày 30/7, phiên thảo luận chuyên đề với chủ đề “Chính sách – Cải cách để tạo tác động thực chất” đã quy tụ những chuyên gia hàng đầu trong và ngoài nước, đưa ra những phân tích sâu sắc và đề xuất nhằm kiến tạo một hệ sinh thái đổi mới sáng tạo bền vững, đưa Việt Nam bứt phá.

Các chuyên gia đều đồng thuận rằng để thành công, Việt Nam cần một sự chuyển dịch từ tư duy coi đổi mới sáng tạo, nghiên cứu và phát triển là phong trào sang xây dựng một hệ sinh thái vận hành dựa trên sứ mệnh rõ ràng, chính sách đột phá, và nền tảng của sự tin cậy.

HỆ SINH THÁI PHẢI VƯỢT QUA “PHONG TRÀO”

Mở đầu phiên thảo luận, các chuyên gia đã mổ xẻ những yếu tố cốt lõi của một hệ sinh thái R&D hiệu quả. Theo ông Hamilton Mann (Phó chủ tịch Tập đoàn Thales), một hệ sinh thái bền vững phải là một nền tảng giúp “dễ dàng tiếp cận nguồn lực và giảm thiểu rào cản giao dịch”.

Phân tích sâu hơn từ góc độ thực tiễn Việt Nam, GS.TSKH Hồ Tú Bảo, Thành viên Hội đồng Tư vấn quốc gia về phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số, Giám đốc Phòng thí nhiệm Khoa học dữ liệu của Viện Nghiên cứu Cao cấp về Toán (VIASM), chỉ ra điểm yếu lớn nhất của khoa học công nghệ nước nhà là “vẫn còn mang tính khoa học và hàn lâm”, chưa gắn kết được vào sản xuất và phát triển. Ông nhấn mạnh, để đổi mới sáng tạo thực sự đi vào cuộc sống, hệ sinh thái cần được xây dựng trên các nền tảng căn bản.

Đó là sự tin cậy và minh bạch để các thành phần trong xã hội (doanh nghiệp, viện-trường, chính phủ) dám bắt tay và chia sẻ với nhau; sự kết nối và trao đổi nhằm tạo ra một không gian kết nối đa chiều về vật lý, kỹ thuật số và đặc biệt là con người; tính thích nghi và học hỏi liên tục nhất là trong bối cảnh thế giới, đặc biệt là lĩnh vực AI, thay đổi chóng mặt; và tính đa dạng và bao trùm để đổi mới sáng tạo phải lan tỏa đến mọi người dân.

Đồng tình với quan điểm này, ông Hamilton Mann cho rằng, trước khi bàn đến nguồn lực, câu hỏi quan trọng nhất phải là: “Chúng ta hướng đến mục đích cuối cùng là gì?”.

Theo ông, một sứ mệnh cụ thể, ý nghĩa và có sức lay động sẽ là thỏi nam châm thu hút và tối ưu hóa mọi nguồn lực. “Khi mục tiêu rõ ràng, khi mục tiêu được chia sẻ, phương tiện sẽ tự khắc đến sau,” ông khẳng định.

Sự rõ ràng này, theo ông Trương Gia Bình, Chủ tịch Tập đoàn FPT, sẽ có ý nghĩa đặc biệt quan trọng trong thu hút nhân tài. Ông cho rằng đây là “cơ hội vàng” của cả một thế hệ và chìa khóa để thu hút người tài không chỉ nằm ở đãi ngộ, mà là trao cho họ cơ hội lớn và một sứ mệnh lớn lao để cống hiến, như cách các bậc tiền bối như GS. Trần Đại Nghĩa, GS. Đặng Văn Ngữ đã trở về phục vụ đất nước. Do vậy, ông đề xuất một cơ chế tài chính linh hoạt, trong đó nhà nước và doanh nghiệp cùng chi trả mức lương cạnh tranh quốc tế cho các chuyên gia hàng đầu.

“Người tài cần không gian để phát triển và một lý tưởng để cống hiến. Nếu Việt Nam làm được điều đó, thì người tài sẽ tự tìm đến,” ông Bình nhấn mạnh.

CHÍNH SÁCH CẦN TƯ DUY ĐỘT PHÁ

Tại diễn đàn, các chuyên gia quốc tế đã mang đến những bài học quý báu về vai trò kiến tạo của chính sách trong thúc đẩy R&D. GS.TS Lim Weng Marc, Hiệu trưởng Trường Kinh doanh Sunway, Đại học Sunway, Malaysia, nhấn mạnh: “Chính sách là điểm khởi đầu. Nếu chính sách chưa đúng, mọi thứ khác sẽ không thể thực thi”.

Theo đó, ông đã chia sẻ về khung chính sách tổng thể “Malaysia 10-10 STIE” – một mô hình liên kết 10 lĩnh vực công nghệ chủ đạo với 10 ngành kinh tế trọng điểm. Điểm khác biệt của chính sách này là không chỉ liệt kê, mà còn chỉ rõ cách áp dụng công nghệ vào kinh tế, học hỏi các thực hành tốt nhất toàn cầu và quy hoạch các vùng trọng điểm để thu hút đầu tư.

Diễn đàn R&D Việt Nam 2025: Thúc đẩy tương lai đất nước thông qua đầu tư chiến lược

Tại Việt Nam, dù tỷ trọng chi tiêu cho R&D trên GDP đã tăng lên 0,43% vào năm 2021, con số này vẫn còn khiêm tốn so với yêu cầu phát triển...

Trước câu hỏi làm thế nào để phân bổ và huy động nguồn lực hiệu quả, GS. Marc cho rằng có thể áp dụng chính sách thưởng cho sự thành công. Ông lập luận: “Tại sao công ty càng kiếm nhiều tiền lại càng phải đóng thuế nhiều hơn? Tại sao không làm ngược lại? Khi đó, cả quốc gia sẽ có động lực để làm tốt hơn nữa”. Theo đó, ông gợi ý mô hình chuyển các khoản vay hỗ trợ thành tài trợ không hoàn lại cho các doanh nghiệp hoặc cá nhân thành công.

GS.TS. Vũ Minh Khương, Trường Chính sách công Lý Quang Diệu, Singapore, lại chia sẻ về  5 bài học lớn từ kinh nghiệm của Singapore trong việc tạo tác động thực chất từ xây dựng chính sách tới đổi mới sáng tạo và R&D.

Một là, thu hút và trọng dụng nhân tài bằng cách biến quốc gia thành “ngôi nhà” của họ.

Hai là, xây dựng các cụm ngành công nghệ cao (bán dẫn, y sinh) để tạo tương tác cộng hưởng.

Ba là, gắn kết sâu với các tập đoàn đa quốc gia để định vị trong chuỗi giá trị toàn cầu.

Bốn là, Nhà nước đóng vai trò kiến tạo một môi trường đạt chuẩn quốc tế, đặc biệt về bảo hộ sở hữu trí tuệ.

Năm là, xem R&D là nỗ lực dài hạn, đòi hỏi tầm nhìn và kỷ luật cao.