Theo tính toán của Bộ Giao thông vận tải, các dự án cao tốc ở vùng đồng bằng sông Cửu Long có tổng chiều dài khoảng 355 km, đang cần khoảng 6,6 triệu m³ đá, 4,7 triệu m³ đất đắp và gần 54 triệu m³ cát đắp và san lấp…

Trong tổng số 54 triệu m³ cát đắp và san lấp, được chia ra cho 4 dự án trọng điểm như sau: Dự án cao tốc Bắc Nam phía đông đoạn Cần Thơ – Cà Mau cần khoảng 18,1 triệu m³ cát, trong đó năm 2023 cần 9,1 triệu m³ và năm 2024 cần 9 triệu m^‑3.

Ba dự án cao tốc trục ngang, gồm: Dự án cao tốc Châu Đốc – Cần Thơ – Sóc Trăng có tổng nhu cầu cát đắp nền khoảng 28,91 triệu m³; trong đó, năm 2023 cần 6,8 triệu m³, năm 2024 cần 13,16 triệu m³⁺ và năm 2025 là 8,95 triệu m³. Dự án cao tốc Mỹ An – Cao Lãnh cần tổng nhu cầu cát san lấp khoảng 3,1 triệu m³ và hiện đã được cân đối. Dự án cao tốc Cao Lãnh – An Hữu cần gần 3,5 triệu m³ cát.

Trong khi đó, theo số liệu từ Bộ Tài nguyên và Môi trường, trong số 121 giấy phép khai thác cát Bộ này đã cấp cho các đơn vị, doanh nghiệp, nhà thầu có 60 giấy phép với trữ lượng 80 triệu m³, riêng cát san lấp là 63 triệu m³. Riêng các tỉnh hiện đã cấp các giấy phép khai thác cát với tổng trữ lượng khoảng 39 triệu m³. Như vậy, với nguồn cát dồi dào lên đến 120 triệu m³ trong đó khoảng 100 triệu m³ là cát san lấp thì sẽ bảo đảm tiến độ triển khai các dự án.

Tuy nhiên, trên thực tế nhiều dự án, công trình thi công đang phải chậm tiến độ, có công trình, gói thầu gần như dừng thi công do… chờ cát. Vật liệu cát san lấp vẫn đang thiếu hụt trầm trọng!

Vướng mắc lớn nhất đó là ở thủ tục và cơ chế giao mỏ vật liệu cho nhà thầu khai thác, đây là việc chưa có tiền lệ. Cùng với đó là việc triển khai các thủ tục nâng công suất mỏ, giao mỏ mới cho nhà thầu khai thác theo cơ chế đặc thù của các địa phương còn chậm, chưa đáp ứng tiến độ.

Nhiều nhà chuyên môn cho rằng, việc các mỏ cát được giao cho nhà thầu theo cơ chế đặc thù phục vụ cao tốc theo các nghị quyết của Quốc hội; nhưng thực tế các nhà thầu không có kinh nghiệm, phương tiện, lại trông chờ địa phương hỗ trợ giới thiệu các đơn vị khai thác có kinh nghiệm.

Điều này đồng nghĩa, việc giao mỏ và thực tế khai thác mỏ phải qua đơn vị trung gian là nhà khai thác có chuyên môn, kinh nghiệm. Việc khai thác qua các trung gian như vậy, nếu thiếu một cơ chế kiểm tra, giám sát chặt chẽ sẽ khó tránh khỏi tiêu cực phát sinh. Vụ tiêu cực ở tỉnh An Giang với một phó chủ tịch Ủy ban nhân dân tỉnh bị bắt vì nhận hối lộ liên quan đến đường dây khai thác cát lậu trên địa bàn, cuối tháng 8/2023 vừa qua là hồi chuông cảnh tỉnh về công tác quản lý, kiểm tra giám sát của chính quyền sở tại đối với lĩnh vực khai thác lại tài nguyên đặc thù này.

Có ý kiến cho rằng, cần có một cuộc tổng điều tra về cát vật liệu ở vùng đồng bằng sông Cửu Long, trên cơ sở xây dựng hệ thống quan trắc, đánh giá tác động môi trường tổng thể. Từ đó làm cơ sở để cấp phép khai thác tài nguyên cát, để quản lý hợp lý, bền vững nguồn tài nguyên đặc thù này.

Không thể ngồi chờ, các địa phương đã chủ động triển khai các phương án khảo sát nguồn cát thực tế trên các sông (sông Hậu, sông Tiền) để tính toán trữ lượng, sản lượng khai thác hợp lý, kịp thời đáp ứng cho các dự án trọng điểm theo tinh thần chỉ đạo của Thủ tướng Chính phủ.

Như ở tỉnh Đồng Tháp. Theo Ủy ban nhân dân tỉnh này, tính đến cuối tháng 6/2023, tỉnh Đồng Tháp cấp 14 giấy phép khai thác, với tổng khối lượng cát khai thác 6 tháng đầu năm nay hơn 972.500 m³. Tổng trữ lượng cát được phê duyệt còn lại của 14 giấy phép đang khai thác hiện nay là 25,18 triệu m³. Tổng công suất cho phép khai thác cát của 14 giấy phép này là 5,655 triệu m³/năm. Với số lượng này, tỉnh Đồng Tháp cam kết đáp ứng đủ khối lượng cát cho các dự án cao tốc, trong đó có 7 triệu m³ cát cho dự án cao tóc Cần Thơ – Cà Mau,…

Tỉnh An Giang cũng tiến hành các phương án, làm các thủ tục cung cấp cát hoặc giao mỏ cát cho các nhà thầu thi công theo chỉ đạo của Thủ tướng Chính phủ. Tỉnh này cũng đã có văn bản cung cấp 3,3 triệu m³ cát trong năm 2023 và đã giao 4 mỏ cho dự án.