Sáng 24/6, Quốc hội biểu quyết thông qua dự thảo Nghị quyết về việc thí điểm Viện kiểm sát nhân dân khởi kiện vụ án dân sự để bảo vệ quyền dân sự của các chủ thể là nhóm dễ bị tổn thương hoặc bảo vệ lợi ích công, với đa số đại biểu có mặt tán thành.

Trước đó, trình bày báo cáo giải trình, tiếp thu, chỉnh lý dự thảo, Viện trưởng Viện kiểm sát nhân dân Tối cao Nguyễn Huy Tiến cho hay theo quy định của Bộ luật Tố tụng Dân sự, việc bảo vệ lợi ích công và các quyền dân sự của chủ thể thuộc nhóm dễ bị tổn thương thông qua việc khởi kiện vụ án dân sự thuộc trách nhiệm của các cơ quan, tổ chức, cá nhân.

Tuy nhiên, trong thực tiễn, các cơ quan, tổ chức, cá nhân thực hiện chưa hiệu quả, dẫn đến lợi ích Nhà nước, lợi ích công cộng, quyền và lợi ích hợp pháp của nhóm dễ bị tổn thương chưa được bảo vệ; có rất ít vụ kiện mà các cơ quan này thực hiện.

Do vậy, Viện kiểm sát nhân dân đã báo cáo và được cơ quan có thẩm quyền cho phép thí điểm cơ chế: Viện kiểm sát nhân dân khởi kiện vụ án dân sự trong trường hợp có vi phạm gây thiệt hại đến quyền dân sự của các chủ thể thuộc nhóm dễ bị tổn thương hoặc lợi ích công.

Đặc biệt, về nguyên tắc, “Viện kiểm sát chỉ khởi kiện khi đã thông báo, kiến nghị cơ quan, tổ chức, cá nhân thực hiện quyền, trách nhiệm khởi kiện theo quy định của pháp luật nhưng không có người khởi kiện (Điều 2 Nghị quyết)".

Viện kiểm sát khởi kiện vụ án dân sự công ích để bảo vệ quyền dân sự của chủ thể thuộc nhóm dễ bị tổn thương khi người bị xâm phạm quyền dân sự hoặc người đại diện hợp pháp của họ không thể tự mình khởi kiện và đề nghị Viện kiểm sát khởi kiện. Trường hợp có căn cứ xác định việc họ không đề nghị là do bị lừa dối, đe dọa, cưỡng ép hoặc nhầm lẫn thì Viện kiểm sát xem xét, quyết định việc khởi kiện.

Viện trưởng Nguyễn Huy Tiến nhấn mạnh, cơ chế này không chồng chéo, mâu thuẫn với các cơ chế xử lý hình sự, xử lý hành chính. Việc khởi kiện vụ án dân sự công ích không loại trừ, triệt tiêu việc xử lý hành chính và xử lý hình sự nếu có căn cứ.

Việc xử lý hình sự hay xử lý hành chính (nếu có) đối với hành vi vi phạm vẫn phải được xem xét, xử lý theo luật định. Trường hợp phát sinh trách nhiệm bồi thường thiệt hại và đã được giải quyết hoàn toàn trong vụ án, vụ việc hình sự, hành chính đó thì Viện kiểm sát nhân dân không khởi kiện.

Theo Viện trưởng, trong tố tụng dân sự hiện nay thì trách nhiệm thu thập chứng cứ thuộc về các bên. Tuy nhiên, trong vụ án dân sự công ích, Viện kiểm sát nhân dân phải có trách nhiệm tiến hành thu thập tài liệu, chứng cứ để bảo vệ lợi ích công và quyền dân sự của các chủ thể thuộc nhóm dễ bị tổn thương để khởi kiện.

Bên cạnh đó, việc Viện kiểm sát thu thập chứng cứ không loại trừ thẩm quyền thu thập chứng cứ của Toà án trong giai đoạn xét xử vụ án dân sự công ích.

Theo quy định của Luật Tổ chức Tòa án nhân dân năm 2024, các bên phải tự thu thập và cung cấp, giao nộp chứng cứ cho Tòa án. Tòa án chỉ hướng dẫn, hỗ trợ hoặc yêu cầu các cơ quan, tổ chức, cá nhân cung cấp giao nộp chứng cứ khi các bên đã thực hiện các biện pháp cần thiết không thu thập được.

Đề cập về biện pháp “kiểm tra, đánh giá hiện trường”, Viện trưởng Nguyễn Huy Tiến cho biết đây là biện pháp rất cần thiết mà Viện kiểm sát phải thực hiện để phát hiện sự thật khách quan, xác định tính xác thực của sự việc.

Đơn cử như trường hợp xả thải làm ô nhiễm nguồn nước gây ảnh hưởng xấu đến môi trường sống, sức khoẻ của các hộ dân trên một diện tích rộng, thì Viện kiểm sát nhân dân cần phải trực tiếp đến hiện trường, kiểm tra, thu thập mẫu nước, trưng cầu giám định... để xác định hậu quả, từ đó Viện kiểm sát có căn cứ để khởi kiện.

Viện trưởng Nguyễn Huy Tiến cho hay đây là là biện pháp tiếp thu kinh nghiệm của Trung Quốc 10 năm qua đã thực hiện rất hiệu quả.

Cũng theo Viện trưởng, việc Viện kiểm sát nhân dân tham gia vụ án dân sự công ích với tư cách đại diện cho Nhà nước thực hiện trách nhiệm đứng ra khởi kiện để bảo vệ quyền dân sự của các chủ thể là nhóm dễ bị tổn thương hoặc lợi ích công khi không có cơ quan, tổ chức, cá nhân nào đứng ra khởi kiện.

Đồng thời, Viện kiểm sát còn tham gia với tư cách là cơ quan kiểm sát hoạt động tư pháp với chức năng, nhiệm vụ, vai trò là cơ quan tiến hành tố tụng theo quy định của pháp luật tố tụng dân sự hiện hành.

“Việc Viện kiểm sát nhân dân tham gia với 2 vai trò vẫn bảo đảm phù hợp về trách nhiệm của Nhà nước với bảo vệ lợi ích công, bảo vệ quyền dân sự của chủ thể thuộc nhóm dễ bị tổn thương và trách nhiệm của Viện kiểm sát nhân dân về kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong giải quyết loại vụ án này của Tòa án nhân dân và người tham gia tố tụng; bảo đảm vụ án được giải quyết khách quan, đúng đắn, hiệu quả”, ông Nguyễn Huy Tiến khẳng định.