Tháng 11/2022, tại cuộc đua Nascar Cup Series, một chiếc máy bay do tổ chức phi lợi nhuận Public Citizen thuê đã bay ngang qua đường đua Phoenix Raceway mang theo tấm biểu ngữ: “Bạn muốn cảm giác phấn khích? Hãy lái xe điện. Còn bạn muốn nhàm chán? Hãy lái xe Toyota”.

Trước đó, Public Citizen đã gửi một bức thư mở đã được gửi tới ông Akio Toyoda, CEO của nhà sản xuất ô tô lớn nhất thế giới, trong đó chỉ trích hãng xe Nhật Bản chậm trễ trong việc đưa xe điện ra thị trường.

“Không nhà sản xuất ô tô nào có thể theo kịp nhu cầu xe điện chạy pin ngày càng tăng lên của người tiêu dùng đối với, nhưng Toyota thậm chí còn không cố gắng đáp ứng nhu cầu đó”, Public Citizen viết trong thư. “Toyota buộc phải nhanh chóng chuyển đổi sang xe điện nếu không sẽ bị tụt hậu”.

CHUYỂN ĐỔI SANG XE ĐIỆN, Ô TÔ NHẬT MẤT VỊ THẾ DẪN ĐẦU 

Theo Bloomberg, dù động lực của Public Citizen là vì mục tiêu xanh hóa, nhưng thông điệp của tổ chức này phản ánh mối quan ngại trên thị trường ô tô 2,25 nghìn tỷ USD mà ở đó Toyota và các hãng xe Nhật Bản đang có nguy cơ mất đi vị thế dẫn đầu khi không hành động đủ nhanh để chuyển đổi sang xe điện.

Trong khi ngành công nghiệp ô tô đang trải qua sự chuyển đổi lớn nhất trong cả một thế hệ, những thương hiệu đình đảm Nhật Bản dường như đang tụt lại phía sau.

Theo Bloomberg Intelligence, công ty Mỹ Tesla hiện là nhà sản xuất xe điện hàng đầu thế giới tính theo doanh số, theo sau là các công ty gồm BYD của Trung Quốc và Volkswagen của Đức. Top 20 nhà sản xuất xe điện toàn cầu không có tên thương hiệu Nhật Bản nào, khiến họ tụt lại sau ở mảng tăng trưởng nhanh nhất của ngành ô tô. Trong 3 quý đầu năm 2022, doanh số xe chạy pin toàn cầu đã tăng khoảng 80% so với cùng kỳ năm trước, dù tổng doanh số ô tô giảm khoảng 4%, theo dữ liệu từ Bloomberg.

“Xe điện đang trở thành một phần quan trọng của ngành công nghiệp ô tô và đến nay các hãng xe Nhật đang bỏ lỡ điều này”, nhà phân tích Colin McKerracher của BloombergNEF nhận xét.

Các thương hiệu ô tô lớn nhất Nhật Bản từ lâu được người tiêu dùng khắp thế giới ưa chuộng, thường chiếm khoảng 1/3 doanh số ô tô mới tại Mỹ và thống trị các thị trường từ Đông Nam Á đến châu Phi.

Sự vắng mặt của các thương hiệu này trong phân khúc xe điện được đánh giá là khó hiểu bởi họ vốn bắt đầu khá sớm với các loại xe thân thiện với môi trường như Prius của Toyota - xe lai dành cho thị trường đại chúng ra mắt cách đây khoảng 25 năm. Năm 2009, Nissan cũng ra mắt xe Leaf - dòng xe hatchback chạy hoàn toàn bằng điện và được xem là sản phẩm đi tiên phong trên thị trường xe điện đại chúng. Cùng năm đó, Mitsubishi Motors Corp. cũng ra mắt mẫu xe điện đầu tiên. Năm 2010, Toyota đầu tư vào Tesla.

Tuy nhiên, nhiệt huyết với các mẫu xe điện đời đầu nhanh chóng phai nhạt do doanh số ảm đạm. Tin rằng cuộc các mạng về pin điện sẽ chỉ diễn ra từ từ, các nhà sản xuất ô tô Nhật Bản quay sang tập trung vào xe lai xăng-điện. Cùng với đó là tham vọng phát triển phương tiện chạy bằng pin nhiên liệu hydro - một công nghệ non trẻ có tiềm năng “xanh” hơn cả xe điện.

Tháng 9/2022, CEO Toyoda của Toyota nói rằng xe chạy pin điện “sẽ tốn nhiều thời gian hơn so với những gì truyền thông muốn chúng ta tin". Ông cũng cho biết Toyota đang thực hiện sứ mệnh giảm lượng khí thải CO2 nhưng không muốn giới hạn sự tập trung của mình vào ô tô chạy hoàn toàn bằng pin điện.

“Trong thế giới đa dạng này, trong một kỷ nguyên mà chúng ta không biết câu trả lời chính xác là gì, thật khó để khiến mọi người hài lòng chỉ với một lựa chọn”, CEO của Toyota nói.

Ở thời điểm hiện tại, kể cả khi giá xăng tăng cao và các chính phủ tung ra nhiều ưu đãi để thúc đẩy nhu cầu xe điện, các hãng xe Nhật vẫn không có nhiều lựa chọn dành cho những khách hàng muốn chuyển đổi từ xe xăng.

“Sinh sau đẻ muộn”, xe điện của các hãng này cũng gặp nhiều vấn đề. Hồi tháng 5/2022, Toyota ra mắt chiếc SUV điện bZ4X nhưng đã phải tạm dừng bán hàng chỉ một tháng sau đó do một lỗi khiến bánh xe có thể bị rơi ra. Đến nay, hãng đã bán xe bZ4X trở lại nhưng với số lượng hạn chế.

ĐÃ QUÁ MUỘN ĐỂ BẮT ĐẦU?

“Ngành công nghiệp ô tô Nhật Bản cần phải nhanh chóng bắt nhịp”, ông Masato Inoue, cựu giám đốc điều hành của Nissan, cũng là giám đốc thiết kế sản phẩm của xe điện Leaf và hiện đang giảng dạy tại học viện Istituto Europeo di Design ở Turin, Ý, nhận xét. “Có thể đã quá muộn rồi”.

Cựu chủ tịch Nissan Carlos Ghosn cũng đồng tình với quan điểm này. Ông cho rằng Nissan đã đánh mất lợi thế đi đầu và dự báo các hãng xe Nhật có thể sẽ chật vật để theo kịp các đối thủ như BYD của Trung Quốc.

“Những tuyên bố đầu tư vào xe điện giờ đây đã quá muộn rồi”, ông Ghosn nhận xét.

Cựu Chủ tịch Nissan không phải người duy nhất bi quan. Giới phê bình lo ngại rằng các nhà sản xuất ô tô Nhật đang đi vào “vết xe đổ” của ngành công nghiệp điện tử tiêu dùng và ngành công nghiệp bán dẫn của nước này. Nhật Bản từng sở hữu những công ty thống trị thế giới với các sản phẩm như chip nhớ của NEC, máy nghe nhạc Walkman của Sony, nhưng giờ đây họ đang tụt lại phía sau trước những nhân tố mới như iPhone của Apple và chưa tìm được lối thoát trên con đường đổi mới sáng tạo.

“Các nhà sản xuất ô tô Nhật Bản có vẻ như đã bị bỏ lại phía sau và không có khả năng vươn lên dẫn đầu”, ông Shingo Ide, giám đốc chiến lược về vốn cổ phần tại Viện Nghiên cứu NLI của Bảo hiểm Nhân thọ Nippon, nhận định.

Năm 2021, 6 nhà sản xuất ô tô lớn của Nhật Bản hiện chiếm khoảng 40% thị trường xe chở khách tại Mỹ, gần như tương đương với thời điểm trước khi đại dịch Covid-19 bùng phát. Tuy nhiên, tới quý 2/2022, thị phần của nhóm này đã giảm xuống còn 34% và sang quý 3 còn 32%, theo dữ liệu của Bloomberg.

Năm ngoái, General Motors vượt qua Toyota trở thành hãng xe bán chạy nhất tại Mỹ, khi doanh số của hãng xe Nhật giảm 9,6%. Khi ngày càng nhiều người Mỹ lựa chọn xe điện, các thương hiệu ô tô Nhật - trong nhiều thập kỷ là lựa chọn hàng đầu của nhiều đối tượng khách hàng - trở thành những kẻ thua đau nhất.

“Hầu hết những người chuyển sang xe điện trong năm 2022 là người trước đó sử dụng ô tô Toyota và Honda. Những thương hiệu này đã không thể giữ chân khách hàng trung thành với xe động cơ đốt trong cho tới khi họ bắt đầu tham gia tích cực hơn vào cuộc đua xe điện”, S&P Global Mobility cho biết trong một báo cáo công bố cuối tháng 11.

Một trong những vấn đề lớn nhất là một số quốc gia đang chuyển sang xe điện nhanh hơn so với dự báo của nhiều người. Theo dữ liệu của Bloomberg, trong 3 quý đầu năm 2022, khoảng 15% ô tô mới được bán ở Đức, Anh và hơn 20% ở Trung Quốc là xe điện. Dù xe điện chiếm 5% doanh số ô tô tại Mỹ trong giai đoạn này, nhưng nhu cầu được dự báo sẽ tăng vọt nhờ các khoản giảm thuế trong Đạo luật Giảm lạm phát được ban hành vào tháng 8 năm ngoái. Đến giữa tháng 12/2022, các công ty đã công bố đầu tư tổng cộng 28 tỷ USD vào hoạt động sản xuất liên quan tới xe điện tại Mỹ.

Theo hai nhà phân tích Takaki Nakanishi và Jingfei Deng của Jefferies, Toyota sai lầm trong chiến lược xe điện ở khu vực Bắc Mỹ. Việc Toyota theo đuổi phát triển xe chạy pin nhiên liệu hydro nhất quán với quan điểm cho rằng hydro là chìa khóa để đạt được mức phát thải ròng bằng 0 vào năm 2050 của Chính phủ Nhật.

Các nhà sản xuất ô tô và các nhà lãnh đạo chính phủ Nhật Bản tỏ ra do dự trong việc thúc đẩy chuyển hướng sang ô tô chạy hoàn toàn bằng điện do lo ngại điều này ảnh hưởng tới doanh số các loại ô tô hiện có và tác động tới mạng lưới các nhà cung cấp phụ tùng và nhà thầu phụ. Xe điện thường không cần nhiều bộ phận như ô tô truyền thống.

Theo một báo cáo của tổ chức môi trường Climate Group, sản xuất ô tô là một trong những ngành công nghiệp quan trọng nhất của Nhật Bản khi chiếm gần 20% hoạt động sản xuất trong nước và mang lại 8% việc làm. Toyota từng cam kết sẽ tiếp tục sản xuất khoảng 3 triệu ô tô tại Nhật Bản - chiếm khoảng 1/3 sản lượng toàn cầu của hãng - để duy trì việc làm và khả năng cạnh tranh.

“Nếu sản xuất xe điện, về cơ bản một nửa thành phố Nagoya sẽ thất nghiệp. Tiềm năng tăng trưởng của nền kinh tế Nhật đang bị thu hẹp”, ông Jesper Koll, giám đốc tại công ty dịch vụ tài chính Monex Group, đề cập đến thành phố ở tỉnh Aichi miền trung Nhật Bản, gần trụ sở chính của Toyota và là nơi đặt trụ sở của nhiều nhà sản xuất phụ tùng.

Tuy nhiên, khi nhận thấy xe điện không còn là sản phẩm thuộc thị trường ngách như trước đây, các công ty Nhật Bản đang đẩy mạnh các dự án đầu tư vào xe điện. Trong đó Toyota chi 4 nghìn tỷ Yên (30 tỷ USD) để đưa ra thị trường khoảng 30 mẫu xe điện vào năm 2030.  Honda hiện đang hợp tác với General Motors để đồng phát triển một mẫu SUV điện dự kiến ra mắt vào năm 2024. Honda cũng đang hợp tác với Sony Group để bắt đầu bán xe điện cao cấp vào năm 2026. Trong khi đó, Nissan cũng tăng đầu tư để ra mắt nhiều xe điện hơn, bên cạnh mẫu SUV điện Ariya đã bắt đầu được giao cho khách hàng ở Mỹ hồi tháng 12 năm ngoái.

Tuy nhiên, các đối thủ của họ trên thế giới cũng đang tăng tốc trong cuộc đua này. General Motors đang đẩy mạnh phát triển và sản xuất xe điện, được dự báo sẽ vượt qua Tesla về doanh số xe điện vào năm 2025 - theo nhà phân tích John Murphy của Bank of America.

Danh mục xe điện của General Motors hiện gồm có xe hatchback Chevrolet Bolt, SUV Cadillac Lyriq và xe bán tải GMC Hummer pickup. Hãng này được dự báo sẽ ra mắt thêm nhiều mẫu xe điện mới trong năm nay.

CHƯA BỊ LOẠI KHỎI CUỘC CHƠI NHƯNG KHÓ BẮT KỊP

Trong khi đó, các nhà lãnh đạo tại Toyota nói rằng xe chạy hoàn toàn bằng điện vẫn còn quá đắt hoặc không khả thi do thiếu cơ sở hạ tầng sạc điện tại nhiều thị trường, đặc biệt là các nước đang phát triển. Giá xe điện bình quân tại Mỹ là khoảng 65.000 USD, cao hơn đáng kể so với mức bình quân khaongr 48.000 USD của tất cả các loại xe mới, theo báo cáo của Kelley Blue Book được công bố vào tháng trước.

Theo ông Gill Pratt, nhà khoa học trưởng của Toyota, nhiều quốc gia hiện đang thiếu cơ sở hạ tầng sạc điện để duy trì sự bùng nổ xe điện. Do đó, ông cho rằng sự kết hợp giữa các loại xe điện, xe lai sạc điện (PHEV) và xe chạy bằng nhiên liệu hydro (HEV) là lựa chọn thực tế nhất tại các thị trường đó.

“Với các thị trường này và với những khách hàng gặp khó khăn trong việc tiếp cận cơ sở hạ tầng sạc điện, PHEV và HEV là lựa chọn hiệu quả nhất để giảm lượng khí thải carbon. Đây cũng là cách tốt nhất để giảm lượng khí thải carbon ròng càng nhiều càng tốt và càng sớm càng tốt”, ông Pratt nói.

Theo các nhà phân tích, dù đối mặt với nhiều thách thức từ các đối thủ đang nhanh chân hơn, các nhà sản xuất ô tô Nhật vẫn có lợi thế nhờ kinh nghiệm tích lũy từ nhiều năm dẫn đầu thế giới. Với nhiều thập kỷ phục vụ người tiêu dùng đại chúng, các công ty này có những thương hiệu mạnh và mạng lưới phân phối, dịch vụ rộng khắp mà những công ty mới sản xuất xe điện khó sánh kịp. Hiện tại, các đối thủ Trung Quốc như BYD gần như vẫn chưa được biết đến ở nhiều quốc gia trên thế giới và thiếu kinh nghiệm phục vụ khách hàng toàn cầu.

“Tôi không bao giờ cho rằng họ đã bị loại khỏi cuộc chơi”, nhà phân tích cấp cao Michelle Krebs của Cox Automotive nói về các nhà sản xuất ô tô Nhật Bản.

Tuy nhiên, các nhà phân tích nhận định các hãng xe Nhật không dễ để bắt kịp, khi mà sự cạnh tranh trong lĩnh vực xe điện đã chuyển từ cơ khí truyền thống sang phần mềm và dịch vụ. Với khởi đầu muộn, họ có thể bỏ lỡ cơ hội xây dựng mối quan hệ với các nhà cung cấp trong lĩnh vực xe điện và khách hàng - theo nhà phân tích Karl Brauer tại trang web xếp hạng ô tô và đại lý ô tô iSeeCars.com.

“Kể cả khi bạn có mọi nguồn lực và năng lực sản xuất xe điện giống như Toyota, bạn vẫn phải trải qua một quá trình học hỏi. Và các nhà sản xuất khác đang đi trước bạn bởi vì họ đang làm điều đó ngay lúc này”, ông nói.