Trải qua một thế kỷ hình thành và phát triển, báo chí cách mạng Việt Nam đã không ngừng chuyển mình - từ tiếng nói đấu tranh của những ngòi bút tiên phong chống cường quyền, đến hệ sinh thái truyền thông đa nền tảng thích ứng với nhịp sống số.

Sự phát triển mạnh mẽ của mạng xã hội và công nghệ đã tái định hình toàn bộ phương thức sản xuất và tiếp cận thông tin. Trong dòng chảy đó, trí tuệ nhân tạo không còn là khái niệm viễn tưởng, mà đang từng bước len sâu vào đời sống báo chí - từ các tòa soạn đến giảng đường, từ những cây viết lão luyện đến thế hệ sinh viên chập chững vào nghề.

KHI NGƯỜI VIẾT CÓ THÊM MỘT TRÍ TUỆ KHÔNG NGỦ

Trở lại những ngày cuối tháng 11 năm 2022, OpenAI lần đầu giới thiệu ChatGPT, một phiên bản thử nghiệm thuộc dòng mô hình ngôn ngữ GPT-3.5, với khả năng đối thoại, phản biện và thừa nhận sai sót. Chỉ trong vài tuần, công cụ này nhanh chóng trở thành hiện tượng toàn cầu, đánh dấu bước ngoặt trong việc ứng dụng trí tuệ nhân tạo vào giáo dục, truyền thông và sáng tạo nội dung.

Trí tuệ nhân tạo không phải là khái niệm xa lạ. Trước đó, Simsimi từng gây chú ý như một ứng dụng trò chuyện đơn giản vào những năm 2010. Tuy nhiên sự xuất hiện liên tiếp của các nền tảng mới như ChatGPT, Gemini hay DeepSeek không chỉ là bước tiến về công nghệ, mà còn là dấu mốc đưa AI thoát khỏi “kỷ nguyên ngủ đông”, trở thành tâm điểm trong các cuộc đối thoại học thuật và chuyên môn, đặc biệt trong lĩnh vực báo chí, giáo dục và truyền thông số.

Từ đó đến nay, AI đã bước ra khỏi giới hạn của giới công nghệ để đi vào đời sống thường nhật. Trên các kệ sách bán chạy, không khó để bắt gặp những cuốn hướng dẫn “làm chủ công cụ AI” dành cho mọi ngành nghề. Ngay cả trong giáo dục, lĩnh vực từng hoài nghi AI như một hình thức gian lận tri thức - nay cũng buộc phải định hình lại cách tiếp cận.

Theo TS. Vũ Thị Thanh Nhàn, Trưởng Bộ môn Truyền thông đa phương tiện, trường Đại học Thăng Long, việc “cấm hoàn toàn” sinh viên sử dụng AI là không hợp lý, thậm chí là đi ngược lại xu hướng phát triển của công nghệ và thị trường lao động hiện nay. Thay vào đó, cần hướng dẫn sinh viên sử dụng AI một cách có đạo đức, minh bạch và sáng tạo.

Thực tế cũng cho thấy, sinh viên ngành truyền thông - báo chí nói riêng và sinh viên đại học nói chung hiện nay đã sử dụng AI như một phần quen thuộc trong hành trình học tập. Bạn Minh Hiếu, sinh viên năm 3 Học viện Báo chí và Tuyên truyền, cho biết thường sử dụng đồng thời cả ChatGPT và Gemini trong các môn học, bao gồm cả môn lý thuyết lẫn những môn yêu cầu sự sáng tạo.

“AI khá hiệu quả trong việc đưa ra những ý tưởng mới lạ. Dù đôi khi chưa sát, nhưng có thể biến tấu để phù hợp với mục tiêu bài làm”, Hiếu chia sẻ. Đặc biệt, bạn nhấn mạnh tính năng chỉnh sửa nội dung theo yêu cầu người dùng là điều khiến AI trở thành công cụ hỗ trợ đắc lực trong việc hoàn thiện bố cục và giọng điệu bài viết.

Không chỉ trong môi trường học đường, AI cũng đang hỗ trợ hiệu quả cho những người làm nghề sáng tạo. Đạo diễn Phương Vũ, người sáng lập nhóm sáng tạo Antiantiart và đứng sau nhiều dự án triệu lượt xem, cho biết bản thân đã sử dụng AI từ nhiều năm trước, đồng thời cho rằng AI là một công cụ mạnh, hiệu quả, được sử dụng trong một số quá trình, giúp rút ngắn thời gian và tăng chất lượng nội dung.

“Nhiều lần, khi xuất hiện một ý tưởng có thể sử dụng AI để mô phỏng trước không gian, hình ảnh, từ đó giúp triển khai dự án nhanh hơn, rút ngắn được nhiều thời gian do không cần tự mình triển khai minh họa ý tưởng (concept art)”, đạo diễn Phương Vũ thông tin.

Ở một góc nhìn khác trong lĩnh vực báo chí truyền hình, Thạc sĩ. MC Bạch Dương, người từng có hơn 20 năm làm việc tại Đài truyền hình Việt Nam (VTV), cho biết việc ứng dụng AI trong tác nghiệp ngày nay khá phổ biến, từ hỗ trợ biên tập đến kiểm tra lỗi và rà soát thông tin. Tuy nhiên, phần lớn vẫn là do từng cá nhân tự học, tự áp dụng.

CON DAI HAI LƯỠI MANG TÊN TRÍ TUỆ NHÂN TẠO

Nếu trí tuệ nhân tạo đang hỗ trợ người làm báo trẻ tiết kiệm thời gian và mở rộng góc nhìn, thì chính sự tiện lợi ấy cũng đồng thời đặt ra một giới hạn mà không phải ai cũng dễ nhận ra. Đó là sự phai nhạt dần của tư duy độc lập, của trách nhiệm cá nhân và của khả năng tự kiểm chứng thông tin, những nền tảng không thể thiếu trong hành trình làm báo.

Theo TS. Vũ Thị Thanh Nhàn, AI là công cụ, không phải “lối tắt” để né tránh tư duy. Trường học cần dạy sinh viên cách sử dụng AI như một trợ lý thông minh để tìm ý tưởng, phân tích xu hướng, chỉnh sửa nội dung - chứ không phải để “viết hộ” toàn bộ sản phẩm.

Điều đáng lo không nằm ở bản thân công nghệ mà nằm ở cách sinh viên tiếp cận công cụ này với tâm thế quá dễ dãi. Không ít người coi AI như một lối tắt tiện lợi và quên mất rằng học báo chí cũng chính là học cách đặt câu hỏi, chứ không chỉ tìm câu trả lời nhanh nhất. Sẽ rất nguy hiểm nếu sinh viên xem AI như phương tiện để thoát khỏi nghĩa vụ tư duy, thì đó là một sự đánh đổi nguy hiểm.

Trong thực tế, nhiều sinh viên đang sử dụng AI để tìm tài liệu, xây dựng bố cục, thậm chí đề xuất cách hành văn. Một sinh viên từng chia sẻ: “Khi AI bắt đầu nghĩ hộ, chúng em bắt đầu ngừng suy nghĩ.” Đó không phải là một lời nói đùa. Đó là biểu hiện rõ ràng nhất của sự thỏa hiệp của yếu tố nhanh - dễ - có sẵn. Khi tư duy trở thành lựa chọn thứ hai và thuật toán chiếm lấy vị trí đầu bảng trong quá trình hình thành nội dung, sự thay thế âm thầm đã bắt đầu.

Đó chính là mặt trái của sự tiện lợi. Một chuyên gia công nghệ từng chia sẻ: “AI không thông minh như bạn nghĩ - nhưng đủ thuyết phục để khiến bạn tin vào nó”. Khi mô hình ngôn ngữ trở nên quá thuyết phục, người dùng dễ mặc định rằng mọi thông tin nó đưa ra đều đúng. Nhưng cần nhớ rằng AI không có ý thức, không tự đánh giá độ tin cậy của nguồn dữ liệu và càng không thể nhận thức được khái niệm đạo đức nghề nghiệp.

Điều cốt lõi không phải là cấm sinh viên sử dụng trí tuệ nhân tạo, mà là giúp họ biết cách sử dụng đúng đắn. Sinh viên cần hiểu rõ vai trò của mình trong việc kiểm chứng, lựa chọn, và minh bạch hóa nguồn gốc thông tin. Quan trọng hơn, họ cần biết đâu là phần mình phải tự suy nghĩ, tự cảm nhận và tự chịu trách nhiệm - thay vì giao toàn bộ cho một cỗ máy.

Bởi làm báo không phải là thao tác máy móc với dữ liệu. Đó là một quá trình lựa chọn, là khoảnh khắc mà người viết phải phân định giữa nên và không nên, giữa lên tiếng hay giữ lặng im. Khi những ranh giới ấy bị làm mờ, AI không còn là công cụ nữa. Nó có thể trở thành một sự thay thế âm thầm - làm mất dần bản lĩnh, cá tính và thậm chí là trái tim của người làm báo.

KHÔNG CÓ DÒNG MÃ NÀO DẠY TA DAY DỨT

Trong thời đại mà mỗi cú click có thể tạo ra một sản phẩm “giả như thật”, khái niệm đạo đức không còn là lý thuyết trong sách giáo trình. Nó là ngưỡng cuối cùng để phân biệt giữa nhà báo - và một công cụ sản xuất nội dung. Trí tuệ nhân tạo không có cảm xúc. Không biết băn khoăn khi trích một câu chưa kiểm chứng. Không biết lùi lại khi cảm thấy người trong câu chuyện chưa sẵn sàng lên tiếng.

Khi một thế hệ lớn lên giữa những thuật toán và dữ liệu, nơi mọi thao tác viết có thể được gợi ý, sửa chữa, thậm chí hoàn thành chỉ trong vài giây, thì việc học làm báo không còn đơn thuần là học cách viết sao cho đúng. Đó là hành trình học cách chịu trách nhiệm không chỉ với câu chữ, mà với cả sự thật và con người phía sau mỗi thông tin.

Trong không gian lớp học hiện đại, khi trí tuệ nhân tạo hiện diện như một phần của quá trình học tập, việc giảng dạy báo chí không thể chỉ dừng lại ở kỹ năng. Mỗi sinh viên cần được dẫn dắt để hiểu rằng báo chí là một nghề nghiệp và là một nghề mang trong mình một bổn phận thiêng liêng. Trách nhiệm đó không thể chia sẻ với công cụ, cũng không thể nương nhờ vào bất kỳ hệ thống dữ liệu nào.

Chủ tịch Hồ Chí Minh từng căn dặn: “Không biết rõ, hiểu rõ, chớ nói, chớ viết. Khi không có gì cần nói, không có gì cần viết, chớ nói, chớ viết càn. Chưa điều tra, chưa nghiên cứu, chưa biết rõ, chớ nói, chớ viết”. Lời căn dặn ấy, dù đã trải qua nhiều thập kỷ, vẫn nguyên vẹn tính thời sự. Trong một thời đại mà tốc độ truyền tải có thể vượt qua cả sự thấu hiểu, lời nhắc này không chỉ là kim chỉ nam của nghề báo, mà còn là nền tảng đạo đức cho những ai đang bắt đầu học cách viết bằng cả trái tim.

Báo chí không phải là chuỗi thao tác kỹ thuật. Mỗi bản thảo, mỗi đề cương, mỗi dòng thông tin mà sinh viên thao tác trên bàn phím, đều cần được soi rọi bởi một câu hỏi: “Mình có hiểu rõ điều này không? Mình có dám chịu trách nhiệm nếu thông tin ấy chưa chính xác?” Những câu hỏi tưởng như giản đơn ấy nhưng chính là cốt lõi của đạo đức làm báo, thứ không thể sinh ra từ mã lập trình.

100 năm ngày báo chí Cách mạng Việt Nam, một thế kỷ bắt đầu từ những cây viết trẻ. Những người không chỉ viết bằng công cụ hiện đại, mà còn đang viết bằng lương tâm và trách nhiệm được rèn luyện từ giảng đường. Chỉ khi vẫn còn những bàn tay viết biết lặng im trước điều chưa rõ, biết trăn trở trước một chi tiết chưa đủ đầy, thì báo chí mới giữ được vị thế của một nghề dấn thân vì sự thật và công lý...

Nội dung đầy đủ của bài viết được đăng tải trên Tạp chí Kinh tế Việt Nam số 24+25-2025 phát hành ngày 16/06/2025. Kính mời Quý độc giả tìm đọc tại đây:  

https://postenp.phaha.vn/tap-chi-kinh-te-viet-nam/detail/1453