Thanh Hóa là một trong những địa phương giàu tài nguyên thiên nhiên và sinh học bậc nhất khu vực Bắc Trung Bộ. Với địa hình đồi núi phức hợp và nhiều khu bảo tồn thiên nhiên quan trọng như Pù Luông, Xuân Liên và Bến En, tỉnh đang lưu giữ một kho tàng sinh học phong phú gồm hàng nghìn loài động thực vật quý hiếm.

Những khu rừng nguyên sinh tại đây không chỉ mang giá trị nghiên cứu khoa học mà còn là nơi dự trữ nguồn gen tự nhiên đặc biệt quan trọng trong bối cảnh biến đổi khí hậu ngày càng rõ rệt.

Theo thống kê của ngành Nông nghiệp và Môi trường, tại các khu rừng đặc dụng trên địa bàn tỉnh hiện có hơn 2.500 loài thực vật bậc cao trên cạn thuộc 602 chi, 223 họ, 12 lớp, 6 ngành thực vật; hơn 111 loài thú, 290 loài chim, 62 loài lưỡng cư, 98 loài bò sát và 255 loài côn trùng. Trong đó, có 336 loài động thực vật nằm trong danh mục nguy cấp, quý hiếm, đặc biệt 38 loài thuộc diện ưu tiên bảo vệ theo quy định của Nhà nước.

Không chỉ mang giá trị khoa học, đa dạng sinh học tại Thanh Hóa còn là nền tảng quan trọng để xây dựng các mô hình du lịch sinh thái bền vững. Trong giai đoạn 2021–2025, tỉnh đã triển khai 48 đề án và chương trình đầu tư với tổng giá trị gần 94 tỷ đồng để bảo tồn và phát triển nguồn gen các loài động thực vật quý hiếm. Các chương trình đã giúp bảo tồn 34 nguồn gen, trong đó có 12 loài động vật như gà lôi, vượn đen má trắng, cu li lớn, cầy vòi hương… và 22 loài thực vật như sa nhân xanh, vàng tâm, trám đen, cây dầu, cây nghiến.

Đặc biệt, tỉnh đang ứng dụng công nghệ cao trong việc nghiên cứu, phục hồi và nhân giống các loài nguy cấp như trăn hoa, tắc kè đá, chò chỉ, cây mai vàng... nhằm đảm bảo sự đa dạng và bền vững của hệ sinh thái. Đồng thời, công tác tuyên truyền, giáo dục môi trường cũng được đẩy mạnh trong cộng đồng dân cư, học sinh, giúp nâng cao ý thức bảo vệ rừng và thiên nhiên hoang dã.

Vườn quốc gia Xuân Liên có diện tích hơn 25.600 ha, bao gồm cả vùng lõi và vùng đệm, là nơi cư trú của hàng nghìn loài sinh vật quý hiếm. Đây là khu rừng nguyên sinh tiêu biểu của Bắc Trung Bộ, nơi ghi nhận hơn 1.142 loài thực vật, trong đó có nhiều loài được ghi danh trong Sách đỏ Việt Nam và thế giới.

Khu hệ động vật cũng hết sức phong phú với 80 loài thú, 192 loài chim, 41 loài bò sát và 36 loài lưỡng cư, nhiều loài là ghi nhận mới không chỉ cho tỉnh Thanh Hóa mà còn cho cả khu vực Bắc Trung Bộ. Bên cạnh đó là hàng trăm loài phong lan rực rỡ sắc màu, cây dược liệu quý cùng các cây cổ thụ có tuổi đời hàng nghìn năm đang được bảo vệ nghiêm ngặt.

Không chỉ giàu tài nguyên sinh học, Xuân Liên còn sở hữu những thắng cảnh tự nhiên đẹp như tranh vẽ. Thác Bảy Tầng, thác Tiên, thác Tạt Mú – Tạt Mù… cùng hệ thống suối đầu nguồn và hồ Cửa Đạt với diện tích mặt nước lên tới 2.800 ha là những điểm đến hấp dẫn, chưa được khai thác hết tiềm năng.

Với mục tiêu phát triển du lịch sinh thái đi đôi với bảo tồn, tỉnh Thanh Hóa đã phê duyệt Đề án du lịch sinh thái, nghỉ dưỡng và giải trí tại Xuân Liên đến năm 2030. Dự kiến đến năm 2025, khu vực này sẽ thu hút 45.000 lượt khách, trong đó có trên 5.000 lượt khách quốc tế; đến năm 2030, lượng khách tăng lên hơn 110.000 lượt, doanh thu du lịch đạt hơn 83 tỷ đồng.

Các công trình phục vụ du lịch sẽ được xây dựng theo hướng thân thiện với môi trường: trung tâm đón khách, khu nghỉ dưỡng sinh thái, điểm trình diễn rừng, tuyến tham quan rừng nguyên sinh – bản Vịn, thác Hón Yên, đỉnh Pù Gió… Tất cả đều nằm trong chiến lược phát triển bền vững, không làm phá vỡ cảnh quan và tuân thủ nghiêm ngặt các quy định pháp luật.

Khu bảo tồn thiên nhiên Pù Luông trải dài trên địa bàn hai huyện Bá Thước và Quan Hóa, với tổng diện tích hơn 16.986 ha, là nơi giao thoa của nhiều hệ sinh thái, cảnh quan núi rừng hoang sơ và văn hóa bản địa đặc sắc của đồng bào Thái và Mường.

Dự án phát triển du lịch sinh thái tại Pù Luông được tỉnh Thanh Hóa định hướng đến năm 2045 với tổng vốn đầu tư gần 183 tỷ đồng. Mục tiêu của đề án là đưa Pù Luông trở thành trung tâm du lịch sinh thái đẳng cấp với các loại hình du lịch khám phá rừng, thể thao mạo hiểm, trải nghiệm văn hóa bản địa và nghỉ dưỡng cao cấp.

Đến năm 2025, khu vực dự kiến đón khoảng 15.800 lượt khách (trong đó 30% là khách quốc tế); đến năm 2045, lượng khách tăng lên khoảng 50.000 lượt với doanh thu từ du lịch đạt 85 tỷ đồng/năm. Cùng với đó là tạo việc làm cho hơn 300 lao động địa phương, góp phần nâng thu nhập bình quân lên 52 triệu đồng mỗi năm.

Vườn quốc gia Bến En nằm cách thành phố Thanh Hóa khoảng 45 km, thuộc địa bàn huyện Như Thanh và Như Xuân cũng là một điểm du lịch đầy tiềm năng. Với hơn 16.600 ha diện tích tự nhiên, 30.000 ha vùng đệm và hơn 21 hòn đảo lớn nhỏ giữa hồ Sông Mực, Bến En được ví như “Vịnh Hạ Long trên cạn” của xứ Thanh.

Khí hậu quanh năm mát mẻ, hệ sinh thái phong phú với hơn 1.000 loài động vật và gần 1.400 loài thực vật – trong đó có nhiều loài quý hiếm như voọc má trắng, khỉ mắt đỏ, phượng hoàng đất, lim xanh, lát hoa, chò chỉ, bù hương… Vườn còn bảo tồn được nhiều loài thực vật nguyên sinh đặc trưng cho hai luồng thực vật miền Bắc và miền Nam.

Hiện nay, Bến En đang khai thác các tuyến du lịch sinh thái như đi thuyền từ đập Mẫy đến đảo Thanh Niên, đảo Ngọc, đảo Hạnh Phúc, hang Xuân Thái… tạo điểm nhấn cho du khách yêu thích khám phá và nghỉ dưỡng. Các đảo nhỏ giữa hồ cùng hang động kỳ ảo mang đến trải nghiệm độc đáo giữa thiên nhiên hoang sơ.

Dự án Quần thể khu du lịch nghỉ dưỡng sinh thái kết hợp dịch vụ vui chơi cao cấp do Tập đoàn Mặt Trời đầu tư tại Bến En có tổng vốn gần 5.000 tỷ đồng trên diện tích hơn 1.400 ha. Dự án này đang trong quá trình hoàn thiện quy hoạch tổng thể để tạo ra một không gian nghỉ dưỡng “tựa sơn – hướng thủy”, đạt chuẩn quốc tế.