Ở Việt Nam, hoạt động mua bán và sáp nhập doanh nghiệp (Merger and Acquisition - M&A) được dự báo là sẽ ngày càng sôi động, đặc biệt trong bối cảnh suy thoái kinh tế hiện nay.

Tuy nhiên, M&A là hoạt động đầy rủi ro. Một số thống kê của các hãng tư vấn nổi tiếng thế giới cho thấy khoảng hai phần ba các vụ M&A thất bại.

Giao dịch rủi ro

Chúng ta đã từng “sốc” khi nghe tin doanh nghiệp cổ phần Doanh nghiệp trẻ Đồng Nai (Dona Corp) đã mua lại doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài Cheerfield Vina với giá chỉ... 1 Đô la Mỹ.

Tuy nhiên sau đó, Dona Corp đã gặp rắc rối khi người ký kết hợp đồng mua bán không được sự ủy quyền của các chủ đầu tư nước ngoài. Hay như vụ mua bán một hãng kem khá nổi tiếng đã gặp trục trặc chỉ vì hợp đồng mua bán đã không quy định về quyền sở hữu trí tuệ của các hình ảnh trên... khuôn kem.

Hoặc những vụ kiện liên quan đến mua bán doanh nghiệp mà rất lâu sau khi hai bên ký kết hợp đồng, chợt có người gõ cửa doanh nghiệp và yêu cầu doanh nghiệp trả những khoản nợ đã có từ trước khi mua bán.

Không kém phần lạ lẫm là những vụ M&A  đã hoàn tất thỏa thuận mua bán thì lại vướng ở khâu sau cùng - thủ tục đầu tư - vì thiếu các quy định pháp luật rõ ràng và nhất quán.

Có một nguyên nhân chung: sự thiếu thông tin của các bên về doanh nghiệp - đối tượng của hoạt động M&A - đã dẫn đến sự thất bại. Khi xúc tiến một hoạt động M&A, ít nhất có ba câu hỏi mà các bên cần quan tâm, đó là: Mua bán cái gì? Giá bao nhiêu? Trình tự mua bán và thủ tục như thế nào?  

Để trả lời cho các câu hỏi đó, các bên, đặc biệt là bên mua, cần đầy đủ thông tin. Đó là cơ sở cho một dịch vụ đặc thù chuyên hỗ trợ các vụ M&A: dịch vụ điều tra chi tiết. Dịch vụ này có nhiệm vụ nhận diện các rủi ro có thể có trong vụ M&A và từ đó tìm ra các giải pháp hạn chế rủi ro này.

Các dịch vụ điều tra chi tiết

Điều tra chi tiết (Due Diligence - DD), là quá trình nghiên cứu, xem xét toàn bộ hoạt động và nội tình của doanh nghiệp mục tiêu, đưa ra một bức tranh đầy đủ nhất, chi tiết nhất về doanh nghiệp đó. Quá trình DD được thực hiện bởi các chuyên gia với những kinh nghiệm chuyên sâu trong từng lĩnh vực.

Quá trình này sẽ cung cấp những số liệu chính xác nhất về hoạt động, hiệu quả của doanh nghiệp, để bên mua xác định giá trị của doanh nghiệp, nhận diện những rủi ro hiển hiện hoặc tiềm ẩn.

Về khía cạnh thương mại, chúng ta có điều tra chi tiết về thương mại (Commercial Due Diligence - CDD). CDD khảo sát thị trường, vị thế cạnh tranh và triển vọng của doanh nghiệp trên thị trường. CDD cũng chỉ ra những tác động ngoại vi đến hoạt động của doanh nghiệp. Khi tiến hành CDD, các chuyên gia sẽ xem xét các hợp đồng đã ký, gặp gỡ các nhà cung cấp, tiếp xúc với các khách hàng hiện tại và tiềm năng, thậm chí là cả đối thủ cạnh tranh - người nắm giữ những thông tin quan trọng về doanh nghiệp.

Nếu CDD chú ý đến các tác động bên ngoài thì điều tra chi tiết về tài chính (Financial Due Diligence - FDD), quan tâm đến tài chính nội bộ của doanh nghiệp mục tiêu, như vốn chủ sở hữu, vốn  vay, nợ phải thu, nợ phải trả, các dòng tiền... FDD không phải là một cuộc kiểm toán, FDD hướng tới tương lai chứ không chỉ xem xét các vấn đề tài chính trong quá khứ. FDD sẽ xác định chỉ mục tài chính hiện tại và trong tương lai của doanh nghiệp. Đây là tiêu chí quan trọng giúp bên mua xác định giá bán của doanh nghiệp mục tiêu.

Nắm giữ một vai trò không thể thiếu là điều tra chi tiết về pháp lý (Legal Due Diligence - LDD). LDD là dạng điều tra thường gặp nhất và cũng là một dịch vụ quen thuộc trong một vụ M&A. LDD đưa ra những cảnh báo về tính khả thi trong lĩnh vực pháp lý của giao dịch M&A.

LDD xem xét các vấn đề pháp lý của doanh nghiệp mục tiêu để phát hiện những rủi ro hiện tại hoặc tiềm ẩn và cung cấp cho bên mua những hiểu biết quan trọng về các vấn đề pháp lý của doanh nghiệp. Nó chỉ ra cho người mua biết doanh nghiệp mà họ quan tâm có tuân thủ đầy đủ pháp luật hay không và đưa ra những cảnh báo cần thiết về pháp lý để các bên cân nhắc trong giao dịch này.

Có một số ý kiến cho rằng LDD nêu lên quá nhiều rủi ro và đe dọa, vì thế làm cho giao dịch chậm chạp và khó khăn. Tuy nhiên, trên thực tế mục tiêu của LDD là làm sao cho giao dịch dễ dàng đi đến thành công nhất bởi nó hạn chế các tranh chấp sau này.

Kinh tế phát triển kéo theo các hệ lụy về môi trường. Do đó, không có gì đáng ngạc nhiên khi điều tra chi tiết về môi trường (Environmental Due Diligence - EDD) đang phát triển rất nhanh. EDD xem xét việc tuân thủ các quy định về môi trường của doanh nghiệp mục tiêu trong quá khứ cũng như những ảnh hưởng trong tương lai. EDD sẽ trả lời cho băn khoăn của bên mua rằng doanh nghiệp đó không phải bị bán đi vì những tranh chấp về môi trường cũng như xác định rằng sẽ không có một quyết định đóng cửa doanh nghiệp vì họ đã gây ô nhiễm môi trường.

Ngoài ra, còn có điều tra chi tiết về công nghệ (Technology Due Diligence - TDD). TDD tập trung xác định công nghệ hiện tại, những cải thiện có thể có, hay nguy cơ lạc hậu về công nghệ của doanh nghiệp mục tiêu. TDD tránh cho bên mua việc mua một doanh nghiệp mà chỉ vài tháng sau công nghệ của nó bị lạc hậu vì sự xuất hiện của một công nghệ tương tự hoặc tiên tiến hơn.

Những rào cản phải vượt

DD có tầm quan trọng đặc biệt trong một hoạt động M&A. Tuy nhiên, tại Việt Nam hiện nay, không nhiều doanh nghiệp trong nước sử dụng hiệu quả dịch vụ này. Vì thế mới nảy sinh những tranh chấp không đáng có trong các vụ M&A mà đáng lẽ có thể tránh được thông qua DD.

Để thực hiện DD, bên mua cần rất nhiều thông tin và dữ liệu về doanh nghiệp mục tiêu. Thông tin có thể do chính doanh nghiệp đó cung cấp cho bên mua hoặc do bên mua phải tự tìm kiếm. Tuy nhiên, một vấn đề khó khăn là tính xác thực của thông tin. Các thông tin phục vụ DD, đặc biệt là các thông tin tài chính, do chính doanh nghiệp cung cấp đôi khi đã được chỉnh sửa vì nhiều mục đích, làm mất đi tính chính xác của chúng.

Trong khi đó, việc tiếp cận thông tin từ các cơ quan nhà nước là hết sức chậm chạp và khó khăn. Mặc dù, điều 27, Luật Doanh nghiệp hiện hành cho phép các tổ chức, cá nhân được quyền yêu cầu cơ quan đăng ký kinh doanh cung cấp thông tin về doanh nghiệp như nội dung đăng ký kinh doanh; nội dung thay đổi đăng ký kinh doanh, tuy nhiên ít cơ quan đăng ký kinh doanh nào thực hiện được điều này. Một khó khăn nữa là DD cần sự tham gia của nhiều chuyên gia trong nhiều lĩnh vực như kiểm toán, luật sư, chuyên gia về môi trường, chuyên gia về nhãn hiệu...

Doanh nghiệp, trong giao dịch M&A, đóng vai trò là một loại hàng hóa đặc biệt - một thực thể pháp lý hàng ngày hàng giờ có khả năng tự tạo ra các quyền và nghĩa vụ pháp lý cho chính nó. Doanh nghiệp là một loại hàng hóa phi vật chất, không thể cầm nắm nhưng nó vận hành như một cơ thể sống thông qua những cá nhân hoạt động trong doanh nghiệp.

Vì vậy, để hạn chế rủi ro cho các bên tham gia M&A, nhu cầu tìm kiếm thông tin phải trở thành một nhu cầu tự thân của mỗi bên khi tiến hành M&A. Không ai có thể bảo vệ quyền lợi của các bên trong một vụ M&A bằng sự cẩn trọng của chính họ. Và DD sẽ luôn là công cụ hữu hiệu để hỗ trợ các bên trong giao dịch M&A.

* Tác giả bài viết là luật sư tại Văn phòng Luật sư Phuoc & Partners.

Trần Thanh Tùng (TBKTSG)