Năm 2023, chúng tôi thực hiện khảo sát nghiên cứu kinh tế, văn hóa các chợ thuộc khu vực biên giới Việt Nam - Trung Quốc. Kết quả khảo sát cho thấy: tính đến tháng 12/2023 tại các huyện thuộc vùng biên giới Việt Nam - Trung Quốc có khoảng 200 chợ, quy mô lớn nhỏ khác nhau.

NGƯỜI DÂN THOÁT NGHÈO, LÀM GIÀU TỪ CHỢ TRÂU

Chợ trâu Cán Cấu nằm ở thôn Cán Chư Sử, xã Cán Cấu, huyện Si Ma Cai, tỉnh Lào Cai, là nơi giao thương gia súc nổi tiếng giữa người Việt Nam và Trung Quốc. Người bán trâu tại đây phần đông là người dân tộc thiểu số bản địa, gồm người H’Mông (trong đó 90% người H’Mông ở xã Cán Cấu), Tày, Nùng, Thu Lao…

Cùng với đó, nhiều người Kinh cũng thu gom trâu từ Hà Nội, Thanh Hóa, Nghệ An, Quảng Nam, Quảng Ngãi, Đắk Lắk, Đắk Nông, Kon Tum... đem đến bán tại chợ Cán Cấu. Riêng tại xã Cán Cấu, có 30 hộ buôn trâu chuyên nghiệp, sở hữu xe ô tô tải từ 3,5 tấn trở lên.

Khảo sát tại chợ trâu Cán Cấu cho thấy trung bình mỗi phiên chợ có khoảng 700-800 con trâu được mua bán. Phần lớn trâu do người H’Mông ở địa phương nuôi hoặc thu mua từ các huyện trong tỉnh Lào Cai, sau đó bán trực tiếp cho các thương nhân Trung Quốc.

Thương nhân từ Trung Quốc sang mua trâu rồi dắt đi theo đường mòn, lối mở - những nơi được phép đi lại theo phương thức trao đổi hàng hóa cư dân biên giới.

Cùng với nguồn trâu từ Lào Cai và các tỉnh lân cận, trâu từ các tỉnh xa cũng được vận chuyển đến đây bằng xe tải loại tải trọng từ 7-14 tấn, mỗi chuyến chở từ 30-40 con trâu.

Qua phỏng vấn những thương lái người H’Mông, mỗi lượt bán sang tay một con trâu từ thương lái người Kinh sang thương nhân Trung Quốc, lợi nhuận được 300-500 nghìn đồng, thậm chí 1-1,5 triệu đồng. Một phiên chợ mỗi lái buôn người H’Mông có thể mua đi bán lại từ 3-5 con trâu.

Theo kết quả khảo sát năm 2023 tại chợ Cán Cấu, 87% người buôn bán tại chợ này cho rằng nguồn thu từ chợ là thu nhập chính và rất quan trọng với kinh tế hộ gia đình; 23% số người coi thu nhập từ chợ là nguồn thu bổ sung cho kinh tế hộ. Có tới 62% người dân được hỏi cho biết công việc buôn bán gia súc đã giúp họ thoát nghèo, thay đổi được cuộc sống.

Riêng tại xã Cán Cấu, hiện có 45 ngôi nhà 2 tầng kiên cố được xây mới trong 10 năm trở lại đây, với giá trị 800 triệu - 1 tỷ đồng/nhà (cả 45 ngôi nhà này đều của thương lái người H’Mông buôn trâu); số còn lại là nhà kiên cố, bán kiên cố.

Đơn cử như ông Giàng A Chu, mới xây dựng căn nhà 3,5 tầng vào năm 2023 với số tiền 1,3 tỷ đồng và mua nhiều tài sản có giá trị khác. Ông Chu là một trong số những người H’Mông tại đây đã “phất lên” từ nghề buôn trâu. Hầu hết các hộ người H’Mông trong xã Cán Cấu đều có xe máy từ 20 triệu đồng trở lên; 80 hộ có tivi màn hình phẳng; 484 hộ sử dụng điện thoại di động smartphone; 90 hộ có máy nghiền thức ăn gia súc…

So với người H’Mông, người Kinh sống tại xã Cán Cấu gần như không tham gia vào hoạt động buôn trâu ở chợ mà chỉ tham gia phát triển các dịch vụ như ăn uống, nhà nghỉ, vận tải... Người Kinh trong xã cho rằng hoạt động buôn bán trâu ở đây góp phần quan trọng cho phát triển kinh tế, mở rộng nhiều ngành nghề mới giúp người dân như: chở trâu thuê, bốc vác, bán cỏ làm thức ăn cho trâu; thúc đẩy tiêu thụ các sản phẩm nông sản địa phương như trái cây, cây dược liệu.

Theo thống kê của Ủy ban Nhân dân xã Cán Cấu, tính đến tháng 12/2023, toàn xã có 35% hộ giàu, 59% hộ trung bình, chỉ còn 6% hộ nghèo. Chính hoạt động buôn trâu ở xã Cán Cấu góp phần xóa đói giảm nghèo, tăng tỷ lệ hộ giàu, giảm tỷ lệ hộ nghèo hàng năm khoảng 3-5%.

NGUỒN THU QUAN TRỌNG CHO NGÂN SÁCH ĐỊA PHƯƠNG

Hệ thống các chợ vùng biên giới phát triển đã góp phần chuyển đổi cơ cấu kinh tế hộ gia đình, từ trồng trọt, chăn nuôi sang sản xuất kết hợp buôn bán và dịch vụ... Đây vừa là nơi tiêu thụ hàng hóa, tập trung thu gom nông sản để cung cấp cho thị trường ở trong vùng, vừa giao thương với cư dân nước bạn. Đồng thời, là nơi cung cấp vật tư nông nghiệp cho cư dân. Hơn nữa, chợ là nguồn thu quan trọng của ngân sách nhà nước tại địa phương.

Ở chợ Lộc Bình (tỉnh Lạng Sơn), theo kết quả khảo sát của chúng tôi vào tháng 11/2023, có 57% số người cho hay công việc buôn bán ở chợ trong 5 năm gần đây thuận lợi hơn, chỉ có 10% cho rằng khó khăn hơn. Theo Ban quản lý chợ Lộc Bình, nguồn thu từ thuế, phí và các dịch vụ vui chơi giải trí tại chợ đạt từ 2,5-3 tỷ đồng/năm. Năm 2023, nguồn thu thuế từ chợ Lộc Bình nộp vào ngân sách nhà nước là 700 triệu đồng.

Tại chợ Cốc Lếu (tỉnh Lào Cai) và chợ Móng Cái (tỉnh Quảng Ninh) có chung đặc thù là tập trung chủ yếu người buôn bán chuyên nghiệp. Tại đây, 80% những người buôn bán chuyên nghiệp ở quy mô lớn đều sở hữu xe ô tô con 4 chỗ, giá trị từ 350 triệu trở lên và nhiều tài sản khác có giá trị cao. Tuy nhiên, cũng có một số trường hợp người buôn bán bị phá sản bởi những chuyến buôn lỗ vốn, sập hàng, vỡ nợ, lâm vào cảnh vay nặng lãi, phải bỏ nghề hoặc chuyển nghề khác.

Theo Ban quản lý chợ Cốc Lếu, nguồn thu thuế, phí dịch vụ từ chợ Cốc Lếu khá ổn định và có xu hướng tăng, trung bình mỗi năm đạt 7,5 tỷ đồng trở lên. Từ năm 2022-2023, nguồn thu này tăng do mở rộng địa điểm kinh doanh tại các tầng 3 và 4 khu chợ A; năm 2022 nguồn thu đạt 12,3 tỷ đồng, đóng góp ngân sách nhà nước 2,9 tỷ đồng; năm 2023 nguồn thu đạt 16,5 tỷ đồng, đóng góp ngân sách nhà nước 3,4 tỷ đồng...

(*) Viện Dân tộc học, Viện Hàn lâm khoa học xã hội Việt Nam.

Nội dung bài viết được đăng tải trên Tạp chí Kinh tế Việt Nam số 04-2024 phát hành ngày 22-1-2024. Kính mời Quý độc giả tìm đọc tại đây: 

https://postenp.phaha.vn/chi-tiet-toa-soan/tap-chi-kinh-te-viet-nam