Gia đình tôi sống trong một biệt thự Pháp cũ ven hồ Trúc Bạch. Giống như những ngôi nhà trên phố cổ Hà Nội khác, từ cổng đi vào, sau ngôi nhà 3 tầng chính là một sân giời, bể nước. Tiếp đến là gian nhà ngang làm bếp rộng 35m2, trên là sân thượng và buồng ở của người giúp việc, dưới là chỗ đun nấu và tích trữ củi.

Trong bếp có một bệ bếp xây gạch cao khoảng 80cm, kéo dài hơn 2m, có thể đặt được vài chiếc kiềng gang và bếp đun mùn cưa. Trên trần bếp có thêm chiếc máng thu khói hình chóp chữ nhật làm bằng nan gỗ trát vôi rơm. Trên đỉnh máng là ống khói xây gạch chọc thẳng lên sân thượng cao khoảng 3m.

Khi tôi lên 5, lên 6 tuổi, vào đầu những năm 1960, tôi nhớ củi đun ở 4 khu phố trung tâm cũ Hà Nội (Hoàn Kiếm, Ba Đình, Đống Đa, Hai Bà Trưng) được bán phân phối theo Bìa mua chất đốt gia đình. Tiêu chuẩn tùy theo nhân khẩu mỗi nhà, và củi bán kèm mùn cưa. Những cửa hàng chất đốt ngày ấy thuộc Công ty vật liệu kiến thiết Hà Nội, nằm rải rác ở nhiều phố, đa số gần các chợ, thường bán ra củi tạ đã được cưa ngắn, cân trên chiếc cân bàn đặt ngay trước cửa hàng. 

BẾP DẦU, LÁ VÀNG RỤNG RƠI VÀ THẢO THƠM MẸ NẤU 

Dù được mua theo phân phối nhưng củi đóm ở thành phố vẫn luôn thiếu. Người Hà Nội phải tận dụng tất cả những thứ có thể đun nấu được. Người lớn trẻ con mỗi khi có cơn bão về là lao ra phố nhặt cành cây rơi. Lá vàng rụng trên đường phố, ngoài công viên cũng có những người quét về đun nấu.

Có một bà mẹ nhà trên phố Thụy Khuê đoạn gần dốc La-Fo, ngày nào cũng ra thu gom lá rụng trên đường Hoàng Diệu, Phan Đình Phùng, Quán Thánh, rồi bán cho các hàng nấu nước sôi 5 xu/1 lít hoặc các hàng quán khác. Tích cóp mấy năm, bà mẹ ấy cũng mua được cho cậu con trai cái xe đạp thiếu nhi Liên Xô, thuở ấy gọi là xe "con cóc"- giấc mơ của bọn trẻ chúng tôi. Đúng là “tiền từ trên trời rơi xuống”, có điều ko phải ai cũng chăm chỉ và cần mẫn như bà mẹ Hà Nội ấy mà đón nhặt lấy...

Nhà tôi không đun mùn cưa, nhờ có chị tôi làm Kế toán ở Công ty Vật liệu kiến thiết Hà Nội, nên củi đủ dùng do thời ấy cũng đã có “cửa sau” bán hàng nội bộ. Nhưng theo mọi người kể lại, nhất là các nhà Hà Nội học, thì bếp đun mùn cưa là loại bếp củi người Hà Nội sáng chế ra chưa lâu lắm. Chỉ mới từ ngày những xí nghiệp mộc nhà nước đi vào hoạt động sản sinh ra lượng mùn cưa lớn có thể bán cho người dân làm chất đốt. Trước khi nấu ăn, người ta đặt cái chai làm cốt dồn mùn cưa vào bếp cho đủ chặt. Bởi nếu lỏng tay chưa chín nồi cơm bếp đã sụt tắt. Chặt tay quá đun hết bữa vẫn còn cháy phí phạm. Dồn được cái bếp mùn cưa vừa vặn là cả một việc gian nan với người nấu.

Có những khi người Hà Nội còn phải đun bếp bằng trấu. Trấu mua tại nhà máy xay Lương Yên, ko phải dùng Bìa chất đốt. Những tháng Tết, dân Hà Nội hay mua trấu luộc bánh chưng, chứ không mua hàng tháng.

Bếp củi còn thịnh hành ở Hà Nội cho đến đầu những năm 1970. Thời đun củi chấm dứt thì thời bếp dầu hỏa lên ngôi. Những chiếc bếp đầu tiên là do các bác thợ phố Hàng Thiếc tạo ra, rất thô sơ và yếu vì được làm bằng sắt tây (tái chế từ các loại thùng, lớn sữa bò...). Sau là bếp bằng sắt, sơn xanh lá cây, khi đun mùi sơn cháy rất khét. Bếp dầu tráng men là đời thứ 3. Bếp của cơ khí Thăng Long đứng số 2, bếp Quốc Phòng xếp số 1 về chất lượng.

Những cái bếp dầu ấy trở thành một trong những vật dụng quan trọng nhất của mỗi gia đình Hà Nội. Thậm chí, bếp dầu từng là một món quà cưới quý giá mà người thân dành tặng cho các cặp uyên ương Hà thành ngày lên xe hoa.

Tôi nhớ, sáng ra trước lúc các con dậy đi học, đi làm, mẹ tôi  thường dậy sớm từ trước 5h, đun bếp dầu để rang cơm cho cả nhà ăn. Tôi chẳng thể nào quên cái mùi khói bếp dầu khét lẹt sáng sáng xộc vào mũi, quyện với mùi cơm rang thơm lừng.

Tôi nhớ cha tôi thường lấy cái đóm hút thuốc lào của ông để châm lửa vào các ngọn bấc của bếp dầu. Có hôm hết đóm thì thường xé mẩu giấy báo, cuộn nhỏ, dài để châm bếp. Cũng có nhà khi châm bếp dầu hay dùng cái nan hoa xe đạp, một đầu quấn giẻ, nhúng dầu, vặn bấc, chọc châm, xong thổi phù...

Anh trai tôi, ngày ấy tuổi ngoài đôi mươi, vì dầu hỏa nhiều khi cũng thiếu, anh lại ngúc ngoắc cái xe đạp chở tôi ngồi sau ôm cái can nhựa 20 lít, xuống mãi vùng Lủ, qua Ngã Tư Sở, cạnh khu Cao - Xà - Lá (Thượng Đình), cách nhà hơn chục cây số để mua dầu ma-dut do cánh lái xe tuồn ra bán cho các hàng thu gom, mang về nhà trộn thêm với dầu hỏa, đun tuy khói nhưng bù lại ít tốn dầu hỏa hơn.

Khi có xe máy xuất hiện ở Hà Nội, một số gia đình có xe máy lại mua xăng dự trữ trong các cái can cất trong nhà. Và tai họa từ các can xăng ấy đã gây ra nhiều vụ cháy đau thương ở Hà Nội.

CHÚ BÉ “CẢM TỬ QUÂN” VÀ BAO MÙN CƯA TRÊN CẦU LONG BIÊN

Tháng 8/1964, đế quốc Mỹ phát động cuộc chiến tranh phá hoại bằng không quân ra miền Bắc. Năm 1965-1967, cuộc chiến tranh ấy trở nên khốc liệt và lan ra tới Hà Nội. Chiến tranh, nhưng vẫn phải nấu nướng, ăn uống, vẫn lại phải lo chất đốt, nhiều câu chuyện đáng nhớ diễn ra liên quan đến củi lửa của người Hà Nội thời bom đạn ấy.

Một chiều hè năm 1967. Nóng bỏng nắng quái chiều hôm. Nóng bỏng tiết trời, nóng bỏng đạn bom. Còi báo động trên nóc Nhà hát Lớn rú liên hồi ghê rợn. Những tốp máy bay Mỹ quần đảo rạch nát bầu trời Thủ đô xanh ngắt.

Một tốp nhằm thẳng cầu Long Biên - cây cầu duy nhất thời đó nối Thủ đô với phía Bắc và Đông Bắc đất nước - trút điên cuồng hàng loạt rocket. Súng cao xạ phòng không từ trận địa An Dương - Phúc Xá, từ các ụ pháo trên các điểm cao của cầu, nhằm máy bay địch xối xả nhả đạn.

Vậy mà đúng lúc trận chiến đang diễn ra đầy khốc liệt và nguy hiểm, khói súng khét lẹt, mảnh đạn vãi như trấu cắm xuống mặt cầu, bỗng xuất hiện trên mặt cầu một cậu bé trạc 13-14 tuổi, đầu đội mũ rơm, đang mải miết gò lưng đạp chiếc xe Phượng Hoàng từ phía Gia Lâm sang Hà Nội, sau xe là một bao tải lặc lè. Cậu bé đạp đến quá nửa cầu thì hai chiến sĩ công an đầu đội mũ sắt từ phía ga Long Biên lao tới. Một người bế thốc cậu bé chạy tiếp qua cầu, người kia đẩy vội chiếc xe đạp cùng cái bao tải đổ kềnh ra mạn cầu…

Trận chiến đấu kết thúc, còi báo yên gióng giả vang lên. Lúc ấy, mọi người mới có thời gian quan tâm đến cậu bé, lúc này mặt mũi vẫn đỏ gay vì nắng nóng, nước mắt lưng tròng vì lo mất xe và bao tải hàng. Một anh tự vệ dắt chiếc xe đạp tới, cậu bé líu lưỡi: “May quá, may quá..! Cả xe và bao tải vẫn còn nguyên… Cháu xin các chú”.

Một chiến sĩ công an hỏi, giọng gay gắt đầy cảnh giác (thời chiến mà): “Này, thằng bé kia, bao tải đựng hàng gì đấy?”. Mắt chợt sáng long lanh, cậu bé nhanh nhảu: “Mùn cưa chú ạ”. “Há, cái gì, mùn cưa á?”. “Vâng, mùn cưa đun bếp ạ. Nhà cháu hôm qua hết sạch không còn gì để đun rồi. Mẹ cháu ốm, chị cháu học ca chiều, cháu học sáng nên chiều nay phải đi mua mùn cưa ạ…”. “Thế bố đâu mà không đi mua?”. “Dạ, bố cháu đi B chiến đấu đã hơn ba năm rồi…”.

Nghe đến đấy, anh công an dịu giọng: “Sao cháu không để báo yên rồi hẵng qua cầu. Nguy hiểm quá, vì mỗi bao mùn cưa mà chết như chơi đấy nhá…”. “Lúc báo động cháu cũng sợ, nhưng cháu lo đánh nhau lâu, tối muộn mẹ cháu không có gì nấu cháo, đã ốm lại đói thì tội lắm, nên cháu liều đạp qua cầu ạ”. “Mà này, nhà cháu ở đâu nhỉ?”. “Ở ngay phố Kim Mã ạ. Gần ngay nhà cháu cũng có cửa hàng bán mùn cưa, nhưng cháu sang tận Trâu Quỳ mua, đạp xe cả trưa mới tới, vì thấy mọi người bảo là sang bên ấy mua mùn cưa, cứ mỗi bao tải 30 cân lại được cho thêm một thanh củi giát giường để buộc vào poóc-ba-ga chở hàng cho chắc ạ…”.

Để thêm được vào bếp lửa nhà mình chỉ mấy thanh củi giát giường bé tẹo mỏng tang, cậu học trò cấp 2 gầy gò khẳng khiu ấy đã phải đạp xe hơn hai chục cây số cả đi lẫn về giữa nắng nóng gần 40OC như thế.

Để mang kịp về mỗi một bao tải mùn cưa cho mẹ có chất đốt nấu bữa cháo chiều, đứa con trai duy nhất của người lính đang biền biệt ngoài mặt trận phía Nam đã phải liều lĩnh đội cả trận mưa rocket và mảnh đạn cao xạ, vượt cầu Long Biên như thế.

Nhắc lại kỷ niệm xưa giữa những tháng ngày cả nước rộn ràng kỷ niệm 80 năm Cách mạng tháng Tám thành công và Quốc khánh 2/9, không phải là để “ôn nghèo nhớ khổ”, mà chính là để chúng ta thấy ấm lòng hơn, trân quý hơn, an vui hơn với hiện tại và hy vọng tốt đẹp hơn về một tương lai phồn vinh, hạnh phúc của mỗi nhà và của cả dân tộc...

Nội dung đầy đủ bài viết được đăng tải trên Tạp chí Kinh tế Việt Nam số 35+36-2025 phát hành ngày 01/09/2025. Kính mời Quý độc giả tìm đọc tại đây:

Link: https://premium.vneconomy.vn/dat-mua/an-pham/tap-chi-kinh-te-viet-nam-so-33.html