Tổng điều tra Dân số và Nhà ở dự kiến sẽ được hầu hết các quốc gia trên thế giới tiến hành trong thời gian tới, bởi đây được xem là nguồn thông tin hợp lý, độc lập, chính xác, bổ sung nguồn dữ liệu cơ sở cho việc hoạch định chính sách của đất nước. 

Trao đổi với Tạp chí Kinh tế Việt Nam-VnEconomy xung quanh chủ đề Tổng điều tra Dân số và Nhà ở, bà Naomi Kitahara, Trưởng đại diện Quỹ Dân số Liên Hợp Quốc (UNFPA) tại Việt Nam, khuyến nghị Việt Nam cần đánh giá và chuẩn bị rất cẩn trọng cho quá trình chuyển đổi, nếu có, từ phương thức tiến hành Tổng điều tra truyền thống sang các phương thức khác, chẳng hạn như xem xét nhu cầu dữ liệu sẵn có, tính khả thi về công nghệ, cân nhắc các vấn đề pháp lý và yêu cầu của các bên liên quan. Rất có thể trong quá trình chuyển đổi sẽ phát sinh một số thách thức không mong muốn và làm tăng chi phí cuối cùng. 

Thưa bà, việc thực hiện Tổng điều tra dân số có ý nghĩa như thế nào đối với sự phát triển của các quốc gia?

Tổng điều tra dân số và nhà ở (viết gọn là Tổng điều tra) được tiến hành để thống kê toàn bộ dân số của một quốc gia vào ngày thực hiện Tổng Điều tra, đây là nguồn thông tin hợp lý, độc lập, chính xác và rất cần thiết cho công tác chỉ đạo, hoạch định chính sách, lập kế hoạch, quản lý rủi ro, xây dựng các chương trình phúc lợi xã hội và phân tích thị trường kinh doanh của đất nước.

Các nguyên tắc cơ bản của Tổng điều tra Dân số và nhà ở là tính phổ quát, tính độc lập, công bằng, tính đồng thời và tiến hành theo chu kỳ xác định. Cần lưu ý là  Tổng điều tra Dân số và Nhà ở theo phương thức truyền thống là cơ hội duy nhất để các quy trình và kết quả thống kê được thể hiện, đồng thời cho phép so sánh số liệu của các quốc gia khác nhau theo chuẩn quốc tế, làm căn cứ báo cáo thực hiện các nghĩa vụ, công cụ và tài liệu quốc tế.

Có tới 107/232 chỉ tiêu trong Mục tiêu Phát triển Bền vững cần dữ liệu dân số để tính toán, với nhiều chỉ tiêu có mẫu số là dân số, được cung cấp từ Tổng điều tra Dân số và nhà ở.  Ít nhất 19 chỉ tiêu trong Mục tiêu Phát triển Bền vững được tính từ số liệu của Tổng điều tra Dân số và Nhà ở.

Do Tổng điều tra Dân số và Nhà ở tiến hành điều tra đối với tất cả cá nhân của quốc gia, dữ liệu của Tổng điều tra Dân số và Nhà ở cho phép phân tổ sâu hơn, để có thể phân tích toàn diện hơn các vấn đề bất bình đẳng nhằm xác định những đối tượng bị bỏ lại phía sau, tức là phân tích “Không để ai bị bỏ lại phía sau”.

Tổng điều tra Dân số và Nhà ở là trụ cột chính trong hệ thống thống kê quốc gia, do đây là cơ sở thiết kế dàn mẫu cho các cuộc Điều tra quốc gia. Ngoài ra, dữ liệu của Tổng điều tra Dân số và Nhà ở được sử dụng để đánh giá tính đầy đủ của hệ thống đăng ký hộ tịch và xác thực dữ liệu hành chính. Tổng điều tra Dân số và Nhà ở cũng cung cấp dữ liệu cơ sở cho dự báo dân số, bao gồm cả các dự báo cấp thấp hơn (vùng, tỉnh/thành phố), là cơ sở xây dựng các Bộ dữ liệu hoạt động chung về Thống kê Dân số - một nguồn thông tin quan trọng cho các hoạt động nhân đạo.

Đến thời điểm này, các quốc gia trên thế giới đã tiến hành các cuộc Tổng điều tra như thế nào, thưa bà?

Tính đến nay, Tổng điều tra Dân số và Nhà ở chu kỳ 2010 (thực hiện trong những năm từ 2005 đến năm 2014) có phạm vi toàn cầu lớn nhất: 214 trên tổng số 235 quốc gia và vùng lãnh thổ đã tiến hành Tổng điều tra, chiếm tới 93% dân số toàn cầu.

Chỉ có 21 quốc gia và vùng lãnh thổ, chủ yếu ở châu Phi và các tiểu vương quốc Ả Rập, không tiến hành Tổng điều tra vì nhiều lý do khác nhau, bao gồm tình hình xung đột, chính trị trong nước. Trong Tổng điều tra Dân số và Nhà ở chu kỳ 2000, có 26 quốc gia và vùng lãnh thổ không tiến hành điều tra.

Đối với Tổng điều tra Dân số và Nhà ở chu kỳ 2020 (thực hiện trong những năm từ 2015 đến năm 2024): Chương trình Tổng điều tra Dân số và Nhà ở thế giới năm 2020 đã được Ủy ban Thống kê Liên Hợp Quốc phê duyệt tại phiên họp thứ 46 và Hội đồng Kinh tế - Xã hội Liên hợp quốc (ECOSOC) thông qua tại nghị quyết E/RES/2015/10. Và hiện nay, các quốc gia tiến hành Tổng Điều tra Dân số và Nhà ở theo 3 hình thức khác nhau: tổng điều tra đầy đủ, tổng điều tra dựa trên hệ thống đăng ký và tổng điều tra kết hợp giữa 2 hình thức trên.

Vậy theo bà, Việt Nam nên lưu ý gì trong Tổng Điều tra Dân số và Nhà ở trong những năm cuối của chu kỳ 2020?

Tổng điều tra Dân số và Nhà ở dự kiến sẽ được hầu hết các quốc gia trên thế giới tiến hành trong những thập kỷ sắp tới. Dù sở hữu hệ thống đăng ký quốc gia mạnh mẽ, hầu hết các quốc gia, kể cả các nước phát triển, đều có kế hoạch tiến hành Tổng điều tra dân số đầy đủ trong tương lai vì nhận thức được tầm quan trọng của việc sở hữu một nền tảng thống kê vững chắc để phục vụ công tác ra quyết định và hoạch định chính sách quốc gia.

Về mặt này, khi xem xét mức độ đa dạng của các hệ thống đăng ký cũng như quy mô dân số và đặc điểm tăng trưởng kinh tế - xã hội đang phát triển nhanh chóng của Việt Nam, UNFPA Việt Nam cho rằng Việt Nam cần cẩn trọng và chưa nên thay thế Tổng điều tra Dân số và Nhà ở theo phương thức truyền thống bằng Tổng điều tra dựa trên hệ thống đăng ký vì còn quá sớm. Do đó chúng tôi khuyến nghị Việt Nam tiếp tục tiến hành Tổng điều tra Dân số và Nhà ở.

Tuy nhiên, Việt Nam cũng nên xây dựng một số phương án tiến hành Tổng điều tra Dân số và Nhà ở khác nhau, bao gồm tổng điều tra đầy đủ, tổng điều tra dựa trên hệ thống đăng ký và tổng điều tra kết hợp giữa 2 hình thức trên, thông qua học hỏi kinh nghiệm của các quốc gia khác. UNFPA sẽ hỗ trợ Việt Nam trong quá trình này.

Tổng điều tra Dân số và Nhà ở của Việt Nam năm 2019 là một ví dụ điển hình tốt, được trích dẫn nhiều lần tại các diễn đàn khu vực và quốc tế, tạo điều kiện cho các nước khác học hỏi kinh nghiệm Tổng Điều tra Dân số và Nhà ở của Việt Nam, bởi đây là lần đầu tiên Việt Nam ứng dụng CNTT trong tất cả các giai đoạn của Tổng Điều tra Dân số và Nhà ở, đặc biệt là giai đoạn thu thập dữ liệu, đã giúp cải thiện đáng kể chất lượng và tính minh bạch của dữ liệu được thu thập, rút ngắn thời gian xử lý dữ liệu, giảm thiểu sai sót chủ quan và công bố kết quả điều tra dân số trong thời gian kỷ lục, 7  tháng, sau khi công tác thu thập dữ liệu tại địa bàn được hoàn thành.

Hiện nay, Việt Nam đã xây dựng cơ sở dữ liệu quốc gia về dân cư do Bộ Công an quản lý, và các cơ sở dữ liệu bộ, ngành (chẳng hạn như cơ sở dữ liệu hộ tịch do Bộ Tư pháp quản lý...) và các nguồn dữ liệu hành chính khác. Chúng tôi đánh giá cao nỗ lực của Việt Nam trong việc thiết lập và đẩy mạnh cơ sở dữ liệu dân cư quốc gia.

Tuy nhiên, chúng tôi cho rằng cơ sở dữ liệu đó vẫn chưa đủ để thay thế Tổng điều tra Dân số và Nhà ở, do chưa đáp ứng những điều kiện căn bản để đảm bảo các đặc trưng thiết yếu của Tổng điều tra Dân số và Nhà ở, tức là điều tra từng cá nhân, tính đồng thời, tính phổ quát, dữ liệu theo khu vực nhỏ, tiến hành theo định kỳ, và đảm bảo chất lượng.

Chúng tôi hiểu rằng một số thông tin quan trọng được thu thập từ Tổng điều tra Dân số và Nhà ở của Việt Nam như lịch sử sinh đẻ của phụ nữ, trình độ học vấn, tử vong, di cư, mất cân bằng giới tính khi sinh, khuyết tật, hôn nhân bao gồm tảo hôn, kết hôm theo phong tục tập quán, giáo dục, lực lượng lao động, nhà ở… chưa có sẵn hoặc chưa được thiết kế trong các cơ sở dữ liệu hoặc nguồn dữ liệu hành chính để đáp ứng yêu cầu của Tổng điều tra Dân số và Nhà ở.

Cần phải lưu ý rằng mặc dù cơ sở dữ liệu quốc gia sau khi thiết lập chưa đủ linh hoạt để thay đổi, bổ sung hoặc xóa bớt chỉ số và thông tin song Tổng điều tra Dân số và Nhà ở có thể linh hoạt điều chỉnh bảng hỏi khi các đặc điểm dân số khác xuất hiện theo thời gian. Ngoài ra, hệ thống dữ liệu quốc gia thường phải trải qua quá trình nâng cấp và hoàn thiện kéo dài nhiều thập kỷ trước để sử dụng cho mục đích của Tổng điều tra Dân số và Nhà ở.

Chúng tôi khuyến nghị Việt Nam cần đánh giá và chuẩn bị rất cẩn trọng cho quá trình chuyển đổi, nếu có, từ phương thức tiến hành Tổng điều tra truyền thống sang các phương thức khác, chẳng hạn như xem xét nhu cầu dữ liệu sẵn có, tính khả thi về công nghệ, cân nhắc các vấn đề pháp lý và yêu cầu của các bên liên quan. Rất có thể trong quá trình chuyển đổi sẽ phát sinh một số thách thức không mong muốn và làm tăng chi phí cuối cùng.