Theo Hiệp hội Làng nghề Việt Nam, hàng thủ công mỹ nghệ của Việt Nam có nhiều tiềm năng xuất khẩu. Kim ngạch xuất khẩu tăng trưởng ổn định, đã có mặt trên 163 quốc gia trên thế giới, gồm các thị trường lớn như Mỹ, EU, Nhật Bản, Hàn Quốc, Australia.

Năm 2023 xuất khẩu thủ công mỹ nghệ của Việt Nam đạt khoảng 3,5 tỷ USD, mục tiêu năm 2025 đạt khoảng 4 tỷ USD, phấn đấu đến năm 2030 đạt khoảng 6 tỷ USD.

Ông Trịnh Quốc Đạt, Chủ tịch Hiệp hội làng nghề, cho biết hiện nay chúng ta có nhiều điều kiện thuận lợi thúc đẩy tăng trưởng sản xuất hàng thủ công mỹ nghệ. Đó là nhu cầu tiêu thụ của khách hàng các nước đều hướng đến sản phẩm bền vững và thủ công sử dụng nguyên liệu thiên nhiên như tre, nứa, gỗ, giấy tái chế... thân thiện với môi trường, sản phẩm độc đáo, văn hóa bản địa.

HẠN CHẾ TRONG TẦNG GIÁ TRỊ THẤP

Thương mại điện tử đang phát triển mạnh, Việt Nam nằm trong top 3 thị trường thương mại điện tử Đông Nam Á, nhiều doanh nghiệp thủ công mỹ nghệ đã bán online thông qua các nền tảng Amazon, Handmade, Etsy, Lazada, Tiki... giúp tiếp cận khách hàng quốc tế dễ dàng hơn.

Tuy nhiên, ngành này cũng đang đối mặt với nhiều thách thức trên thị trường xuất khẩu. Sự cạnh tranh từ hàng công nghiệp giá rẻ Trung Quốc, Ấn Độ, Indonesia ngày càng gay gắt. Rủi ro hàng rào thuế quan từ các nước nhập khẩu lớn như Mỹ gây áp lực lớn cho việc xuất khẩu mặt hàng thủ công mỹ nghệ vào nước này.

Chỉ ra những hạn chế của sản phẩm thủ công mỹ nghệ Việt Nam, ông Vũ Hy Thiều, Chủ tịch Hội đồng cố vấn Hiệp hội Thủ công mỹ nghệ làng nghề Hà Nội, cho biết yếu điểm lớn nhất là hạn chế về kiến thức thẩm mỹ và kỹ năng thiết kế, làm hạn chế sự phát triển về mẫu mã sản phẩm. Điều đó thể hiện rõ trên các sản phẩm, thường là quá cầu kỳ, rắc rối, có tính khoe kỹ thuật tinh xảo quá mức. Ngoài ra, một số nghệ nhân lại sao chép hình thức của các sản phẩm nước ngoài.

“Xuất phát từ sự am hiểu đặc tính của các loại nguyên liệu, đồng thời với ý thức tiết kiệm, những người thợ thủ công Việt Nam rất khéo sử dụng nguyên liệu để tạo nên sản phẩm hợp lý nhất. Thậm chí, gốc cây, gốc tre cũng có thể dùng để tạo thành các sản phẩm nghệ thuật, hầu như không có gì phải bỏ đi. Tuy nhiên, chính kỹ thuật thủ công tinh xảo và cách sử dụng nguyên liệu thiên nhiên rất khéo léo đó không đủ để sáng tạo ra những sản phẩm mới theo kịp các yêu cầu về thẩm mỹ của thị trường, nhất là ở thị trường có mức sống và lối sống cao hơn chúng ta rất nhiều”, ông Thiều bày tỏ quan ngại.

Không chỉ yếu về thẩm mỹ, thiết kế, mà sự thiếu hiểu biết về thị trường, về những giải pháp kỹ thuật mới cũng làm hạn chế khả năng sáng tạo của các nghệ nhân, hạn chế giá trị của sản phẩm và làm cho thu nhập của người thợ thủ công rất thấp. Vì thế, theo ông Thiều, dù sản phẩm của Việt Nam vẫn phong phú nhưng không được đánh giá cao, rất khó bán và luôn bị hạn chế trong tầng giá trị thấp. Điều này được thể hiện rất rõ ngay tại các hội chợ quốc tế, khi so sánh với sản phẩm của các nước và thể hiện ngay trong các hợp đồng xuất khẩu.

Phân tích nguyên nhân của những hạn chế trên, PGS.TS.Nguyễn Thừa Lộc, Giảng viên cao cấp Đại học Kinh tế quốc dân, cho rằng xuất phát từ đặc điểm vốn có của làng nghề thủ công mỹ nghệ, những tác động của cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, từ hội nhập kinh tế quốc tế và chuyển đổi số làm trầm trọng hơn những “khuyết tật” vốn có của sản xuất thủ công, nhỏ lẻ, phân tán.

Việc đáp ứng các yêu cầu về truy xuất nguồn gốc là một thách thức, đặc biệt đối với thị trường châu Âu. Một số làng nghề còn đối mặt với vấn đề thiếu nguồn nguyên liệu ổn định, chất lượng không đồng đều.

“Sản phẩm làm ra lạc hậu về công nghệ, chất lượng sản phẩm thấp, giá cả không cạnh tranh được với sản phẩm của các nước trong khu vực và thế giới. Hơn nữa, nhiều hợp tác xã, doanh nghiệp nhỏ còn gặp khó khăn trong việc tiếp cận vốn, quảng bá sản phẩm một cách bài bản ra thị trường quốc tế’, PGS.TS.Lộc nêu thực tế; đồng thời, ông cho biết do chủ thể và nhân lực của làng nghề chưa qua đào tạo để tiếp thu thành tựu cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư nên rất khó tiếp thu yêu cầu cao của chuyển đổi số, ảnh hưởng đến khả năng cạnh tranh và đổi mới sản phẩm.

ĐỔI MỚI NHẬN THỨC VÀ QUAN ĐIỂM PHÁT TRIỂN THỊ TRƯỜNG

Trước những thách thức trên, ông Đạt cho rằng cần có những giải pháp toàn diện. Đầu tiên là các vùng nguyên liệu trong nước cung cấp cho sản xuất của các làng nghề phải được quy hoạch bền vững, có chứng chỉ nguồn gốc hợp lệ. Nguyên liệu khai thác từ các mỏ phải được quy hoạch hợp pháp.

Tiếp đến, phát triển nguồn nhân lực cũng cần được quan tâm. Hệ thống đào tạo kết hợp việc truyền nghề của nghệ nhân và đào tạo nguồn nhân lực kỹ thuật trong các trường đào tạo nghề truyền thống trình độ Trung cấp, Cao đẳng và trường Đại học Mỹ thuật Công nghiệp.

Đặc biệt, cần nghiên cứu thị trường và thị hiếu người tiêu dùng, nhất là các thị trường lớn như Mỹ, EU, Nhật Bản để thiết kế các mẫu mã sản phẩm phù hợp. Tăng cường xúc tiến thương mại bằng việc tổ chức triển lãm, các hội chợ trong nước, tham gia các hội chợ quốc tế, hợp tác với các trung tâm thương mại, nhà phân phối toàn cầu.

Nhằm thúc đẩy phát triển thị trường cho sản phẩm thủ công mỹ nghệ, PGS.TS.Lộc nhấn mạnh đến việc đổi mới về nhận thức và quan điểm phát triển thị trường tiêu thụ sản phẩm của chính chủ nhân và người thợ trong các làng nghề. Chủ động trong bán hàng theo hình thức hiện đại, kinh doanh xanh và bền vững trở thành tiêu chuẩn mới; chủ động liên kết vùng và quốc tế hóa thị trường.

Cùng với đó, đầu tư vào thiết kế và sáng tạo thông qua khuyến khích các cuộc thi thiết kế mẫu, hợp tác giữa nghệ nhân và nhà thiết kế để tạo ra các sản phẩm độc đáo, kết tinh giá trị văn hóa trong sản phẩm mang tính ứng dụng cao, tăng cường trải nghiệm cho khách hàng. Phát triển kênh phân phối theo hướng đa kênh nhằm đưa nhiều nhất các loại sản phẩm ra thị trường phục vụ khách hàng.

“Đặc biệt chú ý khai thác hiệu quả thương mại điện tử, xây dựng các sàn giao dịch trực tuyến cho sản phẩm thủ công mỹ nghệ. Chú trọng xây dựng thương hiệu, câu chuyện sản phẩm và đảm bảo khả năng truy xuất nguồn gốc để tăng uy tín, khả năng cạnh tranh”, PGS.TS.Lộc lưu ý; đồng thời, ông khuyến nghị tạo mạng lưới “Hiệp hội làng nghề Việt Nam” để chia sẻ kinh nghiệm, tổ chức triển lãm chung và tăng sức cạnh tranh trên thị trường quốc tế.

Đồng quan điểm, PGS.TS.Đặng Mai Anh, Trường Đại học Mỹ thuật công nghiệp, cho rằng việc tiếp thị kỹ thuật số sẽ giúp ngành thủ công mỹ nghệ phát huy yếu tố quảng bá, tiếp cận được với nhiều người tiêu dùng trên thế giới. Đổi mới, sáng tạo trong thiết kế mẫu mã sản phẩm đáp ứng thị hiếu khách hàng là khâu quan trọng, để có thể tìm kiếm các đối tác kinh doanh và có vị trí xứng đáng trên các thị trường quốc tế.

Nhằm nâng cao giá trị các sản phẩm thủ công mỹ nghệ của Việt Nam, theo ông Thiều, vấn đề quan trọng nhất là phải giúp cho các nghệ nhân tại các cơ sở sản xuất nâng cao được năng lực sáng tạo, đưa ra được những mẫu thiết kế mới đáp ứng tốt yêu cầu của thị trường.

“Kinh nghiệm của nhiều chuyên gia cho thấy hoạt động tư vấn là hiệu quả và thiết thực nhất. Chúng ta cần chọn chuyên gia tư vấn phù hợp, có mục tiêu, chương trình cụ thể, thích ứng với từng thị trường và thời điểm dự kiến xuất khẩu. Các cơ sở sản xuất cũng phải lựa chọn những người có năng lực sáng tạo, có tay nghề cao để thực hiện ngay các thiết kế mới hình thành trong thời gian tư vấn”, ông Thiều khuyến nghị.