Giáo sư Trần Phương: Người sáng lập và dẫn dắt Hội Khoa học Kinh tế Việt Nam phát triển trong gần nửa thế kỷ

Hội Khoa học Kinh tế Quốc tế (IEA) là một tổ chức tạo điều kiện để các nhà kinh tế quốc tế giao lưu, trao đổi kiến thức và kinh nghiệm. Ban Bí thư Trung ương Đảng và Chính phủ giao cho Viện Kinh tế (Ủy ban Khoa học Xã hội Việt Nam) do GS. Trần Phương làm Viện trưởng, chuẩn bị cho việc thành lập một tổ chức xã hội phù hợp để đại diện cho giới kinh tế Việt Nam tham gia các diễn dàn kinh tế quốc tế và gia nhập IEA.

Theo sự chỉ đạo đó, năm 1974, một số chuyên gia chủ chốt thuộc các cơ quan nghiên cứu, giảng dạy và quản lý kinh tế ở Hà Nội như Viện Kinh tế học, Trường đại học Kinh tế - Kế hoạch, Ngân hàng Nhà nước Việt Nam đã họp và tuyên bố thành lập Hội Khoa học Kinh tế Việt Nam. Hội đã được Chính phủ ra quyết định cho phép hoạt động năm 1975. GS. Trần Phương giữ chức vụ Chủ tịch Hội.

Từ khi thành lập đến Đại hội lần thứ hai (1993), Hội lấy công tác đối ngoại làm hướng hoạt động chủ yếu. Dưới danh nghĩa Hội, các nhà kinh tế Việt Nam – chủ yếu là các thành viên Ban lãnh đạo Hội và một số chuyên gia từ các viện nghiên cứu, trường đại học – đã tích cực tham gia các hội nghị, hội thảo của IEA (năm 1974 tham gia họp ở Tiệp Khắc, năm 1976 ở Tây Ban Nha, năm 1978 ở Nhật Bản), gia nhập Hội Kinh tế của các nước thế giới thứ ba, mở rộng quan hệ trao đổi học thuật và hợp tác với các Hội kinh tế và các nhà kinh tế ở nhiều nước. Hội cũng đã trở thành thành viên của Liên hiệp các hội kinh tế các nước ASEAN (FAEA), tham gia tích cực vào hoạt động khoa học hàng năm của tổ chức này.

Tuy nhiên, từ sau khi đất nước thống nhất, nhiệm vụ đấu tranh trong lĩnh vực ngoại giao của Hội không còn được đặt ở vị trí quan trọng nữa. Đứng trước tình hình kinh tế - xã hội khó khăn trong những năm 1980, có một số người đề nghị Hội phải thúc đẩy hoạt động ở trong nước. Tuy nhiên, vào thời kỳ đó do các vị lãnh đạo Hội lúc đó đều giữ các chức vụ quan trọng của Đảng và Nhà nước, rất bận bịu với đủ loại nhiệm vụ cấp bách, nên đề xuất này hầu như chưa được thực hiện.

Chủ tịch Hội Trần Phương kể lại: “Ở vào thời điểm đầu những năm 1990, gần như Trung ương Hội không biết làm gì cả. Bản thân tôi cũng vậy. Hồi đó, có lúc tôi đã nghĩ: hay là cứ tổ chức Đại hội, bầu ban chấp hành mới, rồi lấy cớ là mình đã già, xin nhường cho người khác làm. Như thế thì quá đẹp, nhưng thực chất là nhường cho người đi sau khúc xương mà mình không gặm nổi, vì vậy, tôi cảm thấy làm thế là không lương thiện, và điều đó không hợp với tính tôi. Mình không làm thì đùn đẩy việc khó đó cho ai? Cuối cùng tôi nghĩ: Mình phải ráng lên.

Để “vặn dây cót” cho Hội, tôi đã đến gặp Anh Đỗ Mười (lúc đó là Tổng Bí thư Đảng), trình bày: “Hội tôi lâu nay nó ngủ, bây giờ anh đến để động viên nó một tý”. Anh đáp: "Mình sẵn sàng, nhưng các cậu ngủ lâu quá, mình đến, rồi các cậu lại ngủ thì mình ngượng”. Đúng thật, ngủ mười năm còn gì, lịm đi mất mười năm! Tôi nói: “Thôi được, chúng tôi sẽ không ngủ nữa đâu”.

Thực hiện lời hứa với Tổng Bí thư Đỗ Mười, GS. Trần Phương “đánh thức Hội”, triệu tập Đại hội lần thứ hai của Hội (mà thực ra cũng là Đại hội lần đầu tiên của Hội có triệu tập đại diện của các cơ quan, viện nghiên cứu, trường đại học đóng ở Hà Nội). Đứng trước đòi hỏi bức thiết của đất nước đối với việc đổi mới lý luận và thực tiễn hoạt động kinh tế, Chủ tịch Trần Phương đã đề xuất Hội chuyển hướng hoạt động – đẩy mạnh hoạt động ở trong nước và phát triển tổ chức của Hội. Ông đã đặt ra các câu hỏi: Hội là loại tổ chức gì? Gồm những ai? Mục đích ra sao? Làm gì? Làm như thế nào? Và lấy tiền đâu mà làm? Rồi ông tìm câu trả lời, thuyết phục các đại biểu.  

Đại hội II của Hội đã nhất trí tán thành bước chuyển hướng hoạt động mà Chủ tịch Trần Phương đề ra, sửa đổi Điều lệ, đề ra các quy chế hoạt động, kiện toàn Ban chấp hành trung ương. Trong một thời gian ngắn, tổ chức của Hội đã mở rộng quy mô. Hội, Chi hội Khoa học Kinh tế của một số trường đại học và viện nghiên cứu, ngành và tỉnh đã được thành lập, theo sau là một mạng lưới các viện, trung tâm nghiên cứu, ứng dụng khoa học và đào tạo được hình thành.

Các tổ chức của Hội đã cố gắng tìm kiếm nguồn lực, thực hiện được nhiều hoạt động phong phú và đa dạng. Một số đơn vị nghiên cứu, đào tạo và tư vấn khoa học do các nhóm nhà kinh tế tự nguyện tập hợp nhau lại đã được Hội hỗ trợ thành lập và bảo trợ về mặt pháp lý và khoa học. Cho đến trước Đại hội III của Hội, Trung ương Hội đã thành lập được một trường đại học (Đại học Quản lý và Kinh doanh Hà Nội do GS. Trần Phương trực tiếp sáng lập và làm Hiệu trưởng), một tờ báo (Thời báo Kinh tế Việt Nam), gần 20 trung tâm nghiên cứu, đào tạo, tư vấn khoa học, câu lạc bộ doanh nghiệp, trường học,...

Khoảng 1.000 nhà trí thức khoa học đã được thu hút vào hoạt động của các tổ chức đó. Giáo sư Chủ tịch Hội trực tiếp thẩm định đề án thành lập các đơn vị trong Hội theo các nguyên tắc: một mặt, khuyến khích mọi trí thức phát huy khả năng sáng tạo, dùng “chất xám” của mình đóng góp vào việc xây dựng đất nước và phục vụ nhân dân; mặt khác, phải có tinh thần tự chủ, tự chịu trách nhiệm, năng động và hiệu quả, vì thế các tổ chức của Hội phải “lấy chất xám nuôi chất xám”, không trông chờ vào sự bao cấp của Nhà nước.

Theo sự chỉ đạo của Ban chấp hành Trung ương Hội, các đơn vị trực thuộc hoạt động trong các lĩnh vực sau:

- Nghiên cứu khoa học, tư vấn và giám định.

- Phổ biến kiến thức và đào tạo.

- Báo chí và xuất bản.

- Hợp tác quốc tế.

Những hoạt động đó đã mang lại nhiều kết quả đáng ghi nhận, đóng góp vào việc thực hiện đường lối, chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước, góp phần thúc đẩy sự phát triển ở nhiều lĩnh vực và địa bàn đa dạng trong cả nước.

Bằng uy tín của GS. Trần Phương cùng với trên 300 giáo sư, phó giáo sư, tiến sĩ, bộ trưởng, thứ trưởng… Trường đại học dân lập Quản lý và Kinh doanh Hà Nội ngay từ năm học đầu tiên đã thu hút trên 800 sinh viên – một con số mà ngay cả các trường đại học công lập có uy tín cũng mơ ước.

Đến nay, sau gần ba thập niên hoạt động, Trường đã đào tạo cho đất nước gần 150 nghìn cử nhân, kỹ sư, kiến trúc sư, bác sĩ, dược sĩ và cả một số không ít thạc sĩ, tiến sĩ. Trên 1.000 sinh viên các nước Lào, Campuchia, Trung Quốc đang theo học tại Trường. Với nguyên lý “tất cả vì người học”, “phi lợi nhuận”, “Trường là Hợp tác xã Xã hội chủ nghĩa của những người trí thức”,  “Trường của Giáo sư Trần Phương” trở thành một thương hiệu sáng giá trên thị trường dịch vụ giáo dục đại học, mỗi năm có ba, bốn vạn sinh viên theo học.

Với công sức của các thành viên “Hợp tác xã”, cơ sở vật chất của Trường được xây dựng khang trang ở mấy địa điểm trong và ngoài Hà Nội, sinh viên được học với những trang thiết bị dạy học hiện đại, giáo trình liên tục cập nhật kiến thức mới của thế giới. Đặc biệt, dưới sự chỉ đạo trực tiếp của Chủ tịch Hội – Hiệu trưởng Trần Phương, Trường đã cùng với Hội thành lập nên và đang mở mang xây dựng Khu liên hợp Khoa học - Đào tạo của Hội ở Từ Sơn (Bắc Ninh), với các tòa nhà giảng đường cao rộng, ký túc xá cho hàng nghìn học viên và giảng viên, nhà thi đấu và sân thể thao, công viên cây xanh rộng rãi.

Cũng với sự chỉ đạo, tư vấn của Chủ tịch Hội, tờ tập san “Thông tin kinh tế” của Ban chấp hành Hội do GS. Đào Nguyên Cát làm Tổng Biên tập đã có bước phát triển ngoạn mục khi tháng 6 năm 1993 hợp tác kinh doanh với Tập đoàn Ringier AG của Thụy Sĩ – một tập đoàn in ấn xuất bản hùng mạnh ở châu Âu (vào những năm 1990 cứ 100 xuất bản phẩm ở châu lục này thì 75 là do Ringier in ấn và phát hành).

Tờ Thời báo Kinh tế Việt Nam với nhiều loại ấn phẩm, chất lượng thông tin tốt, hình thức đẹp nhanh chóng chiếm lĩnh một vị trí hàng đầu trong địa hạt báo chí - truyền thông - kinh tế của cả nước. Trong suốt tiến trình phát triển của tờ báo, Chủ tịch Hội Trần Phương luôn theo sát để hỗ trợ, thậm chí trực tiếp “ra tay can thiệp” trong những “khúc cua ngặt nghèo nhất”.

Các nhà trí thức của Hội Khoa học Kinh tế Việt Nam không chỉ đóng góp phát triển khoa học kinh tế nước nhà bằng các công trình nghiên cứu, các hoạt động giảng dạy, đào tạo, báo chí - truyền thông, xuất bản các công trình nghiên cứu khoa học, mà còn trực tiếp góp tiếng nói phản biện cho đường lối, chính sách, luật pháp, quy hoạch, đề án, dự án… ở các cấp khác nhau, với các chủ đề phong phú và trên các diễn đàn đa dạng.

Một trong những ví dụ điển hình là: Tháng 9/2010, theo quy định về góp ý kiến với dự thảo văn kiện Đại hội Đảng lần thứ XI, dưới sự chủ trì của GS. Trần Phương, hơn 20 đại biểu của Hội Khoa học Kinh tế Việt Nam đã có một ngày thảo luận không nghỉ, nêu nhiều ý kiến tâm huyết về các vấn đề phát triển đất nước và nhu cầu đổi mới Đảng.

Những phát biểu với quan điểm lý luận đổi mới, luận cứ sắc sảo của các nhà khoa học Trần Phương, Đào Công Tiến, Trần Việt Phương, Phan Văn Tiệm, Võ Đại Lược, Phạm Chi Lan, Lưu Bích Hồ, Nguyễn Đình Hương,… đã được đánh giá là những quan điểm, ý tưởng, ý kiến đóng góp rất cấp tiến của một Think Tank ("Túi khôn") hàng đầu Việt Nam và trở nên rất nổi tiếng trong dư luận.

Hội Khoa học Kinh tế Việt Nam quả thật đã không chỉ “thức tỉnh”, mà còn vươn mình lớn mạnh, trở thành một trong những tổ chức xã hội - nghề nghiệp (mà quốc tế gọi là “tổ chức phi chính phủ”) có số lượng hội viên đông đảo nhất so với các hội chuyên ngành khác, và hoạt động rộng khắp trên nhiều lĩnh vực và địa bàn cả nước. 

Tháng 4 năm 2021, Hội Khoa học Kinh tế Việt Nam đã tiến hành Đại hội nhiệm kỳ VI. Do tuổi cao, Giáo sư đã đề nghị thôi không giữ chức vụ Chủ tịch Hội nữa. Đại hội tri ân GS.Trần Phương và nhất trí đề nghị GS. Trần Phương làm Chủ tịch danh dự của Hội.

Đại hội thông qua Điều lệ sửa đổi và bầu ra 50 ủy viên Ban Chấp hành. Ban Chấp hành cử tôi – Nguyễn Quang Thái – làm Chủ tịch Hội, nối tiếp sự nghiệp vinh quang gần nửa thế kỷ (1974-2021) mà GS. Trần Phương đã tận lực xây dựng và dìu dắt.