AI mở ra bước ngoặt cho minh bạch tài chính công

Trong bối cảnh dữ liệu tài chính công ngày càng khổng lồ và phức tạp, phương pháp kiểm toán truyền thống bộc lộ nhiều giới hạn về phạm vi và độ tin cậy. Trí tuệ nhân tạo (AI) đang được kỳ vọng mở ra bước ngoặt giúp ngành kiểm toán chuyển từ “hậu kiểm” sang giám sát thông minh, chủ động. Gần đây, tại Hà Nội, hội thảo quốc tế với chủ đề “Kiểm toán trong kỷ nguyên mới – Nâng cao năng lực kiểm toán với AI” do Hiệp hội Kế toán Công chứng Anh quốc (ACCA) tổ chức, đã đặt vấn đề này lên bàn thảo luận chuyên sâu giữa giới chuyên môn trong và ngoài nước.

DỮ LIỆU LỚN, AI VÀ BƯỚC CHUYỂN TƯ DUY KIỂM TOÁN 

Phát biểu tại sự kiện, Phó tổng Kiểm toán Nhà nước Bùi Quốc Dũng nhấn mạnh, nghề kiểm toán vốn là nghề của bằng chứng và suy luận. Trong mô hình truyền thống, kiểm toán viên thường chỉ dựa vào chọn mẫu đại diện rồi suy diễn ra bức tranh tổng thể. Cách làm này đã hoàn thành sứ mệnh lịch sử, nhưng khi dữ liệu tài chính công tăng trưởng theo cấp số nhân, phương pháp đó ngày càng bộc lộ giới hạn.

Ông dẫn chứng, riêng tại Bảo hiểm Xã hội Việt Nam, mỗi năm phát hành 96 triệu thẻ bảo hiểm y tế và xử lý hơn 200 triệu lượt khám chữa bệnh. Tại Cục Thuế, đến cuối năm ngoái, có hơn 950.000 doanh nghiệp đã thực hiện gần 16 triệu hồ sơ và 150 triệu tờ khai điện tử. “Đó là những bức tranh dữ liệu khổng lồ, liên tục cập nhật theo thời gian thực,” ông cảnh báo. “Nếu tiếp tục xử lý thủ công, chúng ta sẽ không theo kịp và khó đảm bảo độ tin cậy trong kết luận kiểm toán”.

Theo ông Dũng, sự xuất hiện của AI cùng công nghệ phân tích dữ liệu lớn giúp cơ quan kiểm toán không chỉ quét toàn bộ dữ liệu thay vì chọn mẫu, mà còn tăng tính khách quan, giảm sai lệch chủ quan và đưa ra khuyến nghị chính sách có giá trị. AI còn có thể dự báo xu hướng sai phạm, gian lận để cơ quan kiểm toán can thiệp sớm, thay vì phản ứng sau khi sự việc đã xảy ra. 

Thực tế, Kiểm toán Nhà nước đã chủ động xây dựng nền tảng dữ liệu lớn, kết nối và chia sẻ với các bộ, ngành trọng yếu như Bộ Tài chính, Bảo hiểm Xã hội Việt Nam, Ngân hàng Nhà nước. Kho dữ liệu hiện có hơn 100 triệu bản ghi, cùng sáu phần mềm ứng dụng AI được triển khai trong giám sát ngân sách, đánh giá rủi ro, kiểm tra giao dịch tài chính, giám sát đầu tư công và đánh giá chi tiêu xanh. “Những kết quả bước đầu cho thấy AI không thay thế kiểm toán viên, mà giúp họ trở nên mạnh mẽ, chính xác và sâu sắc hơn,” ông Dũng nói.

Từ góc nhìn doanh nghiệp, ông Ngô Hoàng Hà, Phó Tổng Giám đốc Công ty Chứng khoán Kỹ Thương (Techcom Securities), cho biết AI đã trở thành năng lực cốt lõi của tổ chức.

“Tại Techcom Securities, chúng tôi đã bắt đầu ứng dụng AI trong nhiều khâu, từ quản lý danh mục đầu tư, đo lường mức độ rủi ro, đến phân tích hành vi khách hàng”, ông Hà chia sẻ. “Các công cụ AI giúp hệ thống vận hành hiệu quả hơn, giảm sai sót thủ công và hỗ trợ đội ngũ phân tích ra quyết định nhanh hơn, chính xác hơn”.

Đặc biệt, Techcom Securities cho biết hiện công ty yêu cầu toàn bộ nhân viên, không chỉ bộ phận công nghệ, đều tham gia khóa học cơ bản về AI để hiểu rõ bản chất và ứng dụng thực tế.

“Điều quan trọng là dữ liệu bởi nếu dữ liệu không sạch, AI sẽ phản ánh sai thực tế,” ông Hà nhấn mạnh. “Do đó, chúng tôi xây dựng hệ thống dữ liệu chuẩn hóa, đảm bảo tính toàn vẹn và khả năng truy xuất. Khi đó, AI thực sự trở thành đôi mắt thứ hai cho nhà quản lý, giúp phát hiện rủi ro và nâng cao hiệu quả vận hành”.

HỢP TÁC QUỐC TẾ, HỢP TÁC CÔNG-TƯ, PHÁT TRIỂN NHÂN LỰC KIỂM TOÁN SỐ LÀ CHÌA KHOÁ 

Năm 2025 đánh dấu giai đoạn hợp tác sâu rộng giữa Kiểm toán Nhà nước và ACCA, với hàng loạt hoạt động không chỉ góp phần nâng cao năng lực chuyên môn mà còn thúc đẩy sự hội nhập của kiểm toán công Việt Nam với các chuẩn mực toàn cầu.

“ACCA đã đưa AI trở thành một phần trọng tâm trong chương trình đào tạo và cấp chứng chỉ nghề nghiệp mới, được công bố vào tháng 6 năm nay,” bà Ayla Majid, Chủ tịch ACCA Toàn cầu chia sẻ tại Hội thảo. “Bên cạnh đó, ACCA đang tăng cường hợp tác với các đối tác trọng yếu trên toàn cầu, trong đó có Kiểm toán Nhà nước Việt Nam, nhằm chia sẻ kinh nghiệm quốc tế, thúc đẩy chuyển đổi số và hướng tới mục tiêu chung là phát triển kiểm toán công minh bạch và bền vững.”

Trong bối cảnh toàn cầu hóa, Phó tổng Kiểm toán Nhà nước tin rằng sức mạnh của nghề kiểm toán không đến từ từng quốc gia riêng lẻ, mà từ sự kết nối của tri thức, dữ liệu và chuẩn mực quốc tế. “Nhiều cơ quan kiểm toán tối cao (SAI) trên thế giới đã và đang dịch chuyển từ hậu kiểm sang giám sát toàn diện và tiên đoán rủi ro, và Việt Nam không đứng ngoài xu thế ấy,” ông cho biết.

Tại hội thảo, các chuyên gia còn đồng tình rằng việc triển khai AI không chỉ là bài toán kỹ thuật, mà còn là vấn đề quản trị, đạo đức và trách nhiệm giải trình. Những mô hình hợp tác công-tư, như giữa Kiểm toán nhà nước và ACCA, được đánh giá là chìa khóa để nâng cao năng lực kiểm toán các dự án lớn, tối ưu hóa nguồn lực và đảm bảo tính minh bạch trong đầu tư công.

Ông Hoàng Văn Lương, Vụ trưởng Vụ Tổng hợp, Kiểm toán Nhà nước bày tỏ kỳ vọng rằng quá trình chuyển đổi số của Kiểm toán Nhà nước sẽ có sự đồng hành của khu vực tư nhân và các tổ chức quốc tế, đặc biệt trong chia sẻ kinh nghiệm, đào tạo và chuyển giao công nghệ. “Chúng ta không thể đi một mình. Sự hợp tác công-tư là chìa khóa để nâng cao năng lực kiểm toán trong thời đại số,” ông Lương khẳng định.

Cũng tại Hội thảo, một vấn đề trọng tâm được các chuyên gia đề cập đó là nhân lực. Chủ tịch ACCA Toàn cầu  khẳn định dù nghề kiểm toán đã có nhiều thay đổi qua các thập kỷ, vai trò của con người vẫn không hề giảm sút. “Ngược lại, chúng ta đang chuyển sang những vai trò mang tính chiến lược và tạo giá trị cao hơn. Những ai liên tục đầu tư vào việc học hỏi, nâng cao kỹ năng, và áp dụng công nghệ một cách có trách nhiệm sẽ luôn giữ được giá trị trong nghề,” bà nhấn mạnh.

Theo khảo sát toàn cầu của ACCA, 85% chuyên gia tài chính tin rằng AI sẽ thay đổi vai trò của họ, song chưa đến 1/3 được đào tạo bài bản. “Khoảng cách này cho thấy nhu cầu đầu tư không chỉ vào công nghệ, mà còn vào năng lực con người,” bà Ayla nói. “AI sẽ không thay thế kiểm toán viên, nhưng chắc chắn định hình lại cách cung cấp dịch vụ đảm bảo.”

Phó Tổng giám đốc Techcom Securities cũng khẳng định AI chỉ tốt khi người sử dụng hiểu rõ mục tiêu và giới hạn của nó. “Chúng tôi coi AI là công cụ hỗ trợ, không phải thay thế con người. Mọi quyết định tài chính cuối cùng vẫn cần dựa trên trí tuệ, kinh nghiệm và đạo đức nghề nghiệp,” ông Hà cho biết. “Đó là cách chúng tôi cân bằng giữa tốc độ và sự chính xác, giữa công nghệ và niềm tin.”