Đồng bằng sông Cửu Long phải chăng đang “chìm dần” xuống biển khi mà những cảnh báo trước đó, cùng những diễn tiến về tình trạng xói mòn, sạt lở bờ biển, bờ sông, sụt lún đồng bằng đang hiển hiện từng ngày từng giờ nơi vùng đất Chín Rồng này?

Một thống kê chưa đầy đủ cho thấy, nếu như trước năm 2005 trở đi, mỗi năm vùng đồng bằng sông Cửu Long được bồi thêm 100 ha đất, thì khoảng 15 năm trở lại đây, vùng châu thổ này bị mất hơn 350 ha đất/năm.

Sạt lở đất, xói mòn bờ biển, bờ sông, cùng với lượng phù sa từ thượng nguồn không kịp/ không đủ bù đắp về, được cho là những “thủ phạm” trực tiếp gây nên tình trạng nói trên…

“GÁNH CHỊU” NHỮNG TÁC ĐỘNG KÉP

Theo kết quả khảo sát của Viện Khoa học Thủy lợi Miền Nam (SIWRR), trước đây lượng phù sa về đồng bằng sông Cửu Long từ 150 - 160 triệu tấn/năm. Tuy nhiên, qua các nghiên cứu cho thấy, lượng phù sa hiện chỉ còn 25 - 35% so với trước và trong tương lai có thể còn tiếp tục giảm, khoảng dưới 10% khi các đập thủy điện trên dòng chính và dòng nhánh ở thượng nguồn được xây dựng.

Vấn đề sạt lở bờ biển, bờ sông, sụt lún đồng bằng như đã nêu có nhiều nguyên nhân nhưng nguyên nhân trực tiếp dễ nhận ra và được nhiều chuyên gia đồng tình qua các khảo sát, nghiên cứu là tình trạng khai thác cát làm vật liệu san lấp quá nhiều, cung không đủ cầu, đã làm hạ thấp đáy sông, thay đổi dòng chảy.

Vào cao điểm mùa mưa lũ năm 2024, SIWRR thống kê toàn vùng châu thổ sông Cửu Long có 743 điểm sạt lở, gồm bờ sông 686 điểm trong chiều dài 591 km; bờ biển 57 điểm, chiều dài 203 km. Nhiều địa phương như Trà Vinh, Vĩnh Long, Cần Thơ, Đồng Tháp, Cà Mau… đã phải công bố tình huống khẩn cấp vì sạt lở.

Có thể thấy rõ ràng đồng bằng sông Cửu Long đang bị sạt lở bủa vây. Cả khu vực đang phải hứng chịu sụt lún, sạt lở bờ sông, bờ biển nghiêm trọng.

Đưa ra thêm nguyên nhân của tình trạng trên, Tiến sĩ Hoàng Văn Khoa, Phó chủ tịch Tổng hội Địa chất Việt Nam cho rằng do tác động của kiến tạo địa chất và lún sụt toàn vùng đồng bằng sông Cửu Long là một trong những đồng bằng phù sa non trẻ, có kết cấu địa tầng yếu, đặc biệt là kết cấu địa chất khối mặt nền. Tầng đất mặt là đất sét xám pha nhiều chất mùn hữu cơ nên có độ kết dính thấp, dễ bị xâm thực và bào mòn nhanh.

Nói cách khác, đồng bằng sông Cửu Long đang chịu tác động kép của biến đổi khí hậu, cấu tạo địa chất và bàn tay can thiệp của con người, dẫn đến lún sụt, xói mòn và sạt lở. Vì vậy, khó có một giải pháp đơn thuần nào khả dĩ đạt hiệu quả tối ưu.

THAY ĐỔI CÁCH TIẾP CẬN QUẢN LÝ TỔNG HỢP, ĐA MỤC TIÊU KẾT HỢP ĐỒNG BỘ NHIỀU GIẢI PHÁP

Chuyện “cứu sạt lở bờ biển”, “giải cứu sụt lún” đồng bằng sông Cửu Long đã được đặt ra nhiều năm nay. Các giải pháp được đặt ra, các chuyên gia đã vào cuộc, ngành chức năng đã có chủ trương, chỉ đạo, nhà quản trị đã tính toán, chính quyền địa phương cũng đã rà soát và “ngồi lại” với nhau…

Như đã nói ở bài trước (Đồng bằng sông Cửu Long đang “chìm dần” xuống biển), Tiến sĩ Trần Ánh Dương, Viện Khoa học tính toán và Trí tuệ nhân tạo cho rằng việc thay đổi cách tiếp cận quản lý tổng hợp bờ biển ở đồng bằng sông Cửu Long với đa mục tiêu cần nhiều những giải pháp khác nhau về quản lý cũng như giải pháp công trình và phi công trình.

Ông Dương khuyến nghị rằng một trong những giải pháp đó là quản lý bờ biển đa tầng, thân thiện với môi trường và thích ứng với biến đổi khí hậu trong tương lai. Nghĩa là phải quản lý bờ biển với nhiều “tuyến phòng vệ” khác nhau, từ ngoài biển bằng công trình giảm sóng xa bờ, cho đến các công trình gần bờ như hàng rào, hệ thống rừng ngập mặn; và tuyến phòng vệ cuối cùng là đê biển bằng đất bảo vệ nước biển xâm nhập vào khu vực nội đồng.

Trong ba tuyến phòng vệ với các cấu trúc khác nhau như trên, vị chuyên gia này đặc biệt lưu ý đến hệ thống rừng ngập mặn và cho rằng đây là một trong những hệ thống quan trọng bậc nhất; bởi nó giúp tăng cường đa dạng sinh học, bảo tồn tự nhiên và mang lại giá trị kinh tế cao.

Việc thay đổi cách tiếp cận quản lý đa mục tiêu cùng các giải pháp đồng bộ nhằm bảo đảm đa dạng sinh học, bảo tồn hệ sinh thái, trao đổi môi trường cho các loài sinh vật biển; đồng thời thúc đẩy quá trình tái tạo cảnh quan môi trường nhằm phát triển du lịch sinh thái trong tương lai.

Cũng đề cập đến việc kết hợp đồng bộ các giải pháp cứng và mềm, Tiến sĩ Trần Đình Hòa, Viện trưởng SIWRR đưa ra cách tiếp cận tổng thể. Theo đó, bên cạnh các giải pháp quản lý, các giải pháp kỹ thuật cần được chia làm hai nhóm cứng và mềm.

Cụ thể, nhóm giải pháp công trình cứng gồm kè biển, kè mỏ hàn, đê ngầm phá sóng, kè mỏ hàn kết hợp đê ngầm phá sóng; các giải pháp mềm gồm nuôi bãi, trồng rừng ngập mặn, và đụn cát. Trong một số trường hợp có thể kết hợp cả hai nhóm giải pháp.

Về vấn đề sụt lún đất, sạt lở dẫn đến thay đổi dòng chảy, ông Hòa khuyến nghị cần tác động thay đổi chế độ dòng chảy, như: làm thay đổi mùa vụ, thay đổi chu kỳ sinh học của một số loài động và thực vật, tính đa dạng sinh học, suy giảm nguồn lợi thủy sản… Tuy nhiên, ông cũng lưu ý đến các tác động mang tính lâu dài và đa chiều, quy luật chuyển tải bùn cát, diễn biến dòng chảy/phù sa không đều cả về không gian và thời gian trên toàn tuyến.

Sự ấm lên toàn cầu, mực nước biển dâng… đã tác động và làm thay đổi các dòng hải lưu, tăng tác động và áp lực của dòng chảy vào bờ, dẫn đến sự bào mòn với cường độ lớn dần, tăng dần.

"Chính đặc điểm địa chất non trẻ và đường bờ biển lồi lõm theo hướng đi của dòng biển của vùng đồng bằng sông Cửu Long, đã lý giải vùng cửa sông và ven biển từ Tiền Giang đến Mũi Cà Mau (dài khoảng 286 km) trở thành lý đối tượng trực tiếp và lý tưởng cho sự xâm thực của sóng biển. Cùng với đó, vấn đề khai thác cát quá mức trên các dòng sông có ảnh hưởng rất lớn đến vấn đề sạt lở đất trên hệ thống sông, biển", Tiến sĩ Trần Đình Hòa nói.