Theo một báo cáo của Viện Khoa học Thủy lợi Miền Nam (SIWRR) năm 2022, vùng đồng bằng sông Cửu Long có khoảng 286 km trong tổng 744 km đường bờ biển đang trong tình trạng sạt lở và sạt lở nghiêm trọng. Cơ quan này đánh giá, việc sạt lở, xói mòn bờ biển đã khiến diện tích canh tác, nuôi trồng, sinh kế của người dân đang dần thu hẹp lại.

VÙNG CHÂU THỔ NON TRẺ CHỊU NHIỀU TÁC ĐỘNG ĐỒNG THỜI

Đồng bằng sông Cửu Long là một vùng châu thổ non trẻ (khoảng 6.000 năm tuổi) nằm ở hạ nguồn sông Mekong chảy vào Việt Nam, tiếp giáp và đổ ra Biển Đông.

Nguồn nước dồi dào và trầm tích phong phú là hai yếu tố mang tính thuộc tính của vùng châu thổ này. Theo tính toán, tổng lượng dòng chảy xấp xỉ 475 tỷ m3/năm, lan tỏa trong hệ thống kênh, rạch liên thông trên toàn vùng với tổng chiều dài khoảng 74.000 km. 

Theo Tiến sĩ Trần Đình Hòa, Viện trưởng SIWRR, với cách tiếp cận đa ngành thì sạt lở bờ sông, bờ biển là hệ quả của nhiều tác động khác nhau, từ yếu tố địa chất- địa mạo, thủy văn, khí hậu cho đến các yếu tố tác động từ con người.

Đối với tác động của dòng triều, vùng nghiên cứu chịu chi phối bởi chế độ bán nhật triều không đều của Biển Đông, biên độ triều lớn khoảng 2÷4 m. Với chế độ triều và biên độ triều như trên, tốc độ truyền triều rất nhanh, tạo ra vận tốc dòng chảy lớn, đặc biệt tại cửa sông, gây ra xói lở đáy biển.

Cũng theo ông Hòa, do ảnh hưởng của cấu tạo đường bờ biển và trầm tích hạt, với cấu tạo đường bờ biển chủ yếu là bùn sét và cát hạt mịn nên dưới tác động của sóng gió sẽ phá vỡ kết cấu bề mặt bờ nếu như thảm thực vật phủ bề mặt không có hay thưa thớt.

Bên cạnh đó, do thành phần hạt rất mịn nên phần lớn vật liệu bờ sau khi bị phá vỡ sẽ chuyển thành bùn cát lơ lửng, dễ dàng bị sóng và dòng chảy ven bờ chuyển đi nơi khác. Vì vậy, đường bờ biển đồng bằng sông Cửu Long rất dễ bị tổn thương nếu không có thảm phủ thực vật hoặc rừng ngập mặn bảo vệ.

Về yếu tố tác động con người, việc khai thác cát trên sông đã và đang diễn ra hiện nay là một trong những nguyên nhân dẫn đến sạt lở, xói mòn bờ biển, bờ sông.

Theo Tổ chức Quốc tế về Bảo tồn Thiên nhiên (WWF), lượng khai thác cát khoảng 15 m3/năm, tức tương đương khoảng 22,5 triệu- 28 triệu tấn/năm, gấp đôi con số quốc tế công bố.

Liên quan đến tác nhân con người, một yếu tố khác từng được các chuyên gia chỉ ra do các công trình thủy điện ở thượng nguồn sông Mekong. Tiến sĩ Trần Ánh Dương, Viện Khoa học tính toán và Trí tuệ nhân tạo, dẫn đánh giá của nhóm nghiên cứu của giáo sư Matt Kondolf, Trường đại học California, Berkeley (Hoa Kỳ), cho rằng một trong những nguyên nhân chính là việc xây dựng các đập trên thượng nguồn ở khu vực Trung Quốc, Lào, Thái Lan và Campuchia đã làm suy giảm đến 96% lượng phù sa đổ về sông Tiền và sông Hậu của Việt Nam.

Chính điều này làm thiếu hụt trầm tích vốn là nguồn phù sa quan trọng để bồi lắng, bổ sung cho bờ biển tạo nên cân bằng bùn cát. Sự mất cân bằng bùn cát kết hợp với các yếu tố thủy thạch động lực học bờ biển, sóng gió, nước dâng đã làm cho dải bờ biển bị xói mòn, sạt lở.

ĐỒNG BẰNG SÔNG CỬU LONG ĐANG “CHÌM DẦN”?

Vấn đề thứ hai, theo ông Dương là tình trạng sụt lún đất nghiêm trọng. Theo đó, trong khoảng 10 năm trở lại đây, tốc độ sụt lún trung bình là 0,96 cm/năm, theo đánh giá của các tổ chức quốc tế và nhóm nghiên cứu của Đại học Utrecht (Hà Lan) và đo đạc của Bộ Tài nguyên và Môi trường (nay là Bộ Nông nghiệp và Môi trường).

Một đánh giá của Bộ Tài nguyên và Môi trường trước đây đã chỉ ra rằng nếu mực nước biển dâng lên 80 cm thì có khoảng hơn 32% diện tích đồng bằng sông Cửu Long sẽ bị nhấn chìm vĩnh viễn. Ước tính, nếu mực nước biển tăng 1 m vào cuối thế kỷ XXI thì vùng châu thổ này sẽ mất gần 40% diện tích đất do nước biển dâng (kịch bản PB2009 của Bộ Tài nguyên và Môi trường, 2020).

Theo nhận định của các chuyên gia từ Cục Địa chất Việt Nam, với đặc điểm địa chất non trẻ và đường bờ biển lồi lõm theo hướng đi của dòng biển, dòng hải lưu đã lý giải vùng cửa sông và ven biển từ Tiền Giang đến mũi Cà Mau trở nên lý tưởng nhất cho sự xâm thực của sóng biển.

Cùng với đó, vấn đề khai thác cát quá mức trên các dòng sông có ảnh hưởng rất lớn đến vấn đề sạt lở đất trên hệ thống sông, biển. Vì thế, các chuyên gia địa chất đã kiến nghị cần tăng cường kiểm soát chặt chẽ việc khai thác cát ở đồng bằng sông Cửu Long.

Tình trạng khai thác nguồn nước ngầm tăng cao trong thời gian qua ở các tỉnh Miền Tây Nam Bộ cũng được đánh giá là một trong những nguyên nhân dẫn đến tình trạng sụt lún đồng bằng, khiến vùng châu thổ sông Cửu Long càng đối diện với tình trạng “chìm dần” đến nhanh hơn.

Thạc sĩ Nguyễn Hữu Thiện, chuyên gia sinh thái nghiên cứu độc lập về đồng bằng sông Cửu Long cho rằng việc khai thác nước ngầm gây ra nhiễm mặn cho tầng nước ngầm.

Chuyên gia này đưa ra so sánh: cứ lấy 1 m3 nước ngầm lên thì sẽ có 13 m3 nước ngọt dự trữ bị mất do xâm nhập mặn tự nhiên bị hòa lẫn với nước ngầm, nước lợ; đồng thời dự báo nếu như vẫn tiếp tục đến năm 2100, chúng ta bị chìm dưới biển do khai thác nước ngầm. Ngược lại, nếu giảm khai thác, chúng ta giảm được tốc độ sụt lún.

Giáo sư Matt Kondolf cũng đã đưa ra nhận định tương tự là đến năm 2100, theo kịch bản trung bình thì Đồng bằng sông Cửu Long sẽ sụt lún lên đến 1,8 m và 90% diện tích đồng bằng bị ngập.

“Giải cứu” vùng đồng bằng sông Cửu Long như thế nào, trước các thách đố sụt lún đất, xói món, sạt lở bờ biển, nước biển dâng và mặt đất chìm dần? Không một giải pháp đơn thuần nào khả dĩ đạt hiệu quả tối ưu. Bởi nhiều chuyên gia cho rằng việc thay đổi cách tiếp cận quản lý tổng hợp bờ biển đa mục tiêu nơi đây cần nhiều những giải pháp khác nhau và đồng bộ về quản lý, cả các giải pháp công trình và phi công trình...

(Còn tiếp)