Giáo sư Trần Phương và tư tưởng “Trường đại học không vì mục đích lợi nhuận”

Mô hình “trường đại học tư thục không vì mục đích lợi nhuận” hoạt động dựa trên tư tưởng của GS. Trần Phương – người sáng lập, Chủ tịch Hội đồng Quản trị kiêm Hiệu trưởng của trường – đã nhận được sự quan tâm và biểu dương của nhiều nhà khoa học, nhà sư phạm, cũng như các vị lãnh đạo Đảng, Nhà nước trung ương và thành phố Hà Nội khi có dịp tới trường.

Năm 2016, đến thăm trường, Chủ tịch nước Trương Tấn Sang nói: “Tôi đề nghị Bộ Giáo dục và Đào tạo cùng các cơ quan có liên quan của Đảng, Nhà nước cần nghiên cứu mô hình Trường đại học không vì mục tiêu lợi nhuận, người góp vốn hàng năm chỉ được chia lãi bằng tỷ suất tiền lãi gửi ngân hàng; mỗi cổ đông chỉ có một phiếu biểu quyết, không phân biệt vốn góp nhiều hay ít; lợi nhuận hình thành trong quá trình hoạt động được dùng để lập quỹ tích lũy tập trung thuộc sở hữu tập thể của các cổ đông, tạo cơ sở phát triển lâu dài của trường”.

Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng (năm 2011) và Phó Bí thư thường trực Thành ủy Hà Nội Ngô Thị Thanh Hằng (năm 2016) khi đến thăm trường đều tỏ ý khích lệ mô hình hoạt động có hiệu quả của trường.

Trong phát biểu của mình tại Lễ Kỷ niệm 15 năm thành lập Trường Đại học Kinh doanh và Công nghệ Hà Nội, GS.Trần Hồng Quân, Chủ tịch Hiệp hội Các trường đại học, cao đẳng Việt Nam, nói: “Trong cộng đồng các trường đại học ngoài công lập, vấn đề góp vốn, vấn đề sở hữu rất đa dạng. Trường Đại học Kinh doanh và Công nghệ Hà Nội là một mô hình mới, khác biệt về sở hữu, về lợi ích, về lộ trình phát triển, về tổ chức, với cơ chế làm chủ… đều có những khác biệt, mang tính điển hình, đáng được nghiên cứu để rút ra những bài học cho mô hình trường đại học tư thục phi lợi nhuận”.

Tại đây, ông Nguyễn Công Tạn, nguyên Phó Thủ tướng Chính phủ, Chủ tịch Hội đồng Quản trị Trường Đại học Thành Tây, cũng nói rằng mô hình của Trường Đại học Kinh doanh và Công nghệ Hà Nội “đã phát huy bản lĩnh năng động và sáng tạo, xây dựng và phát triển trường thành ngọn cờ cho các trường đại học ngoài công lập”.

GS. Trần Hữu Nghị, Chủ tịch Hội đồng Quản trị Trường Đại học dân lập Hải Phòng, cũng nói: “Chúng tôi rất tâm đắc với quan điểm của GS. Trần Phương: Trường là hợp tác xã của những người lao động trí óc, mỗi cổ đông một phiếu biểu quyết…”.

Vậy mô hình trường đại học của GS.Trần Phương có gì đặc biệt?

Qua tìm hiểu, chúng tôi nhận thấy những đặc trưng cơ bản của mô hình này gồm có:

Thứ nhất, trường là một tổ chức có chủ: “tập thể các cổ đông là chủ của trường”.

Thứ hai, trường có hai thành phần sở hữu: (i) Sở hữu cá nhân của mỗi cổ đông về số vốn đã góp cho trường và họ (chủ sở hữu) “có quyền hưởng lợi tức từ vốn góp, có quyền rút, chuyển nhượng vốn đã góp” và (ii) Sở hữu tập thể của các cổ đông: đó là quỹ tích lũy tập trung không chia của tập thể các cổ đông (theo GS. Trần Phương, quỹ này là cơ sở vật chất cho sự trường tồn của trường).

Thứ ba, trường là một tổ chức phi lợi nhuận: “những người góp tiền làm vốn hoạt động cho trường không được chia lợi nhuận, chỉ được hưởng lợi tức cổ phần bằng lãi suất tiền tiết kiệm gửi ngân hàng (từ năm 2013, theo Luật Giáo dục 2012, bằng lãi suất trái phiếu Chính phủ)”.

Thứ tư, “mọi cổ đông đều bình đẳng về quyền biểu quyết, không phân biệt số vốn góp nhiều hay ít”.

Hai nội dung trong mô hình của GS. Trần Phương (“người góp vốn chỉ được hưởng lợi tức cổ phần bằng lãi suất trái phiếu chính phủ” và “phần lợi nhuận tích lũy hàng năm là tài sản chung không chia để tái đầu tư phát triển cơ sở giáo dục đại học”) hoàn toàn phù hợp với Khoản 7, Điều 4 của Luật Giáo dục đại học 2012.

Như vậy, cho đến nay, GS. Trần Phương cùng các đồng chí và đồng nghiệp của ông đã sáng lập và lãnh đạo hoạt động của một mô hình trường đại học tư thục mới ở Việt Nam – trường đại học không vì mục đích lợi nhuận, cụ thể ở đây là Trường Đại học Kinh doanh và Công nghệ Hà Nội.

Có thể và cần nói rõ hơn về một số nội dung trong tư tưởng của GS. Trần Phương và sự chỉ đạo của ông đối với Trường Đại học Kinh doanh và Công nghệ Hà Nội.

XÃ HỘI HÓA GIÁO DỤC BÁM SÁT THỰC TIỄN VIỆT NAM

Khi Nhà nước chủ trương thực hiện xã hội hóa trong lĩnh vực giáo dục - đào tạo, cho phép thành lập trường dân lập, thì Trường Đại học dân lập Quản lý và Kinh doanh Hà Nội (nay là Trường Đại học Kinh doanh và Công nghệ Hà Nội) ra đời. GS. Trần Phương luôn khẳng định rằng tuy là trường dân lập, nhưng trường hoạt động theo hình thức tư thục.

Ông kêu gọi mọi người góp vốn (cổ phần) và coi họ là những cổ đông, nhưng ông tuyệt đối không đánh đồng trường với doanh nghiệp, tuy thừa nhận giáo dục - đào tạo là một loại hình dịch vụ. Với ông, kể cả khi trường mới thành lập, còn nhiều khó khăn, người làm chưa có lương, nhưng không phải ai muốn góp cổ phần bao nhiêu cho trường cũng được ông và trường chấp nhận.

Quy chế Tổ chức và hoạt động của trường ghi rõ: chỉ có “cán bộ, nhân viên và giảng viên cơ hữu của trường, giảng viên thỉnh giảng và cộng tác viên có đóng góp xây dựng trưởng” mới “được nhận làm cổ đông của trường”. Giấy chứng nhận cổ phần là giấy chứng nhận ghi danh, không được tự do chuyển nhượng, nếu ai có nhu cầu chuyển nhượng cho người khác, “phải được sự chấp nhận của Hội đồng Quản trị”.

Trường chủ trương “dựa vào những khoản vốn góp nhỏ bé” của các sáng lập viên, cán bộ, nhân viên, giảng viên và cộng tác viên để “góp gió thành bão”, vì họ “đều là các nhà trí thức rất nhiệt tình với sự nghiệp trồng người, nhưng phần đông chẳng có nhiều tiền” và không ít lần đã “từ chối các khoản vốn góp lớn của các nhà đầu tư”.

Vốn góp của cổ đông được GS. Trần Phương coi là tiền vay và trường phải có trách nhiệm trả lãi. Ông lập luận rằng số vốn góp này, nếu đem gửi tiết kiệm ở ngân hàng thì người gửi được hưởng lãi suất tiết kiệm và “đối với trường thì cũng chẳng khác nào vay tiền tiết kiệm của ngân hàng mà không phải chịu phí của ngân hàng”. Vì thế, trước năm 2013, hàng tháng trường đã trả lãi cho người góp vốn tương ứng với tỷ lệ lãi suất (tiết kiệm) trung bình của bốn ngân hàng lớn (khoảng 1,2%/tháng).

Không những thế, khi tỷ lệ lạm phát đạt mức khoảng 30%, trường có biện pháp bảo đảm giá trị gốc của vốn góp. Vì vậy, có người góp cổ phần 500 triệu đồng trong những ngày đầu thành lập trường, sau 20 năm đã tăng lên 2.260 triệu đồng.

 LUÔN PHẤN ĐẤU THEO MỤC ĐÍCH "KHÔNG VÌ LỢI NHUẬN"

GS. Trần Phương luôn kiên định xây dựng một trường đại học tư thục theo mô hình “không vì mục đích lợi nhuận”. Ông chưa bao giờ cho rằng dịch vụ giáo dục - đào tạo không sinh lợi. Nhưng ông cũng bảo: những ai đem vốn đầu tư để kinh doanh giáo dục - đào tạo mong kiếm lời là sai lầm, vì lĩnh vực này khó và không thể tạo ra lợi nhuận cao như nhiều lĩnh vực khác.

Điểm mấu chốt cơ bản nhất trong quan điểm của GS. Trần Phương về mô hình trường đại học tư thục không vì mục đích lợi nhuận là phần chênh lệch thu chi (nếu dương) không đem chia cho các cổ đông mà để sử dụng cho các mục tiêu: “(i) nâng cao chất lượng đào tạo; (ii) cải thiện điều kiện học tập cho sinh viên; (iii) cải thiện điều kiện làm việc và thù lao cho giảng viên, cán bộ và nhân viên; (iv) dành một phần tích lũy từng bước hình thành quỹ phát triển trường”.

Phải nói rằng, dưới sự chỉ đạo của GS. Trần Phương, Trường Đại học Kinh doanh và Công nghệ Hà Nội luôn theo đuổi mục tiêu không vì lợi nhuận trong hoạt động của mình. Chẳng hạn, học phí/năm khi trường mới thành lập tương đương 400 USD, rất cao so với các trường đại học khác lúc đó. Nhưng những năm sau tăng rất chậm so với nhiều trường.

Trước mỗi lần dự định tăng mức học phí, trường thường căn cứ vào mức lạm phát của đồng tiền và cho người đi khảo sát mức học phí của các trường bạn, cả công lập và ngoài công lập. Có lần trường đề ra mức tăng học phí lên 9,6 triệu đồng/năm, có thành viên Hội đồng Quản trị đề nghị “làm tròn” 10 triệu đồng, nhưng GS. Trần Phương nói: “Không nên. Phần lớn các em vào trường đều xuất thân từ những gia đình làm nông nghiệp, còn lắm khó khăn”.

GS. Trần Phương luôn phê phán tính vô chủ trong quản lý của nhiều doanh nghiệp nhà nước. Là một nhà lãnh đạo kinh tế dạn dày kinh nghiệm, Giáo sư không muốn ngôi trường của mình vô chủ. Ông nói: dù không còn nhu cầu kêu gọi góp vốn, nhưng trường vẫn tiếp tục khuyến khích người lao động mới vào làm việc ở trường đóng cổ phần, nhất là các giảng viên, nhà khoa học, nhà quản lý trẻ, vì chính họ sẽ là chủ tương lai của trường, bảo đảm cho sự phát triển trường tồn của trường.

Như trên đã nói, chủ nhân thật sự của trường là tập thể các cổ đông. Họ có quyền sở hữu về tài sản do họ đóng góp và những tài sản do họ làm ra. Không ai có thể tước bỏ được quyền sở hữu đó của họ, ngay cả khi trường hoạt động theo mô hình không vì mục đích lợi nhuận.

GS. Trần Phương viết: “Có ý kiến cho rằng quỹ tích lũy không chia là tài sản xã hội. Không đúng. Không có xã hội nào tạo ra nó cả. Nó do hoạt động của tập thể các cổ đông tạo ra”.

Ông đưa ra giả thiết: “Khi trường giải thể (điều này có thể không bao giờ xảy ra), quỹ tập trung này là nguồn vốn để trang trải các khoản nợ nần của trường, giải quyết quyền lợi của người học, của cán bộ, nhân viên và giảng viên, thanh toán các chi phí phát sinh, hoàn trả các khoản vốn góp của cổ đông và cuối cùng, nếu còn dư, sẽ được phân chia cho cổ đông theo tỷ lệ vốn góp”.