Với kim ngạch xuất khẩu rau quả 3,1 tỷ USD và kim ngạch nhập khẩu là 1,3 tỷ USD, ngành rau quả nước ta xuất siêu 1,8 tỷ USD cùng với việc kim ngạch xuất khẩu rau quả vượt cao hơn dầu thô trong 3 quý đầu năm. Đây được coi là thành tích "vô tiền khoáng hậu". Tuy nhiên, vấn đề trái cây Thái Lan đang "mượn đường" qua Việt Nam để sang Trung Quốc với giá trị lên tới nửa tỷ USD gây nên nhiều lo ngại.

Theo Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn, kim ngạch xuất khẩu rau quả 3 quý đầu năm 2018 tăng 17,1% so với cùng kỳ năm 2017. Trung Quốc đứng vị trí thứ nhất về thị trường tiêu thụ rau quả nước ta, với kim ngạch 2,3 tỷ USD, chiếm 74,1% tổng kim ngạch mặt hàng này. Các thị trường có giá trị xuất khẩu rau quả tăng mạnh là: Thái Lan tăng 37,9%, Úc tăng 36%, Hoa Kỳ tăng 26,3% và Hàn Quốc tăng 21,4%.

Kim ngạch nhập khẩu mặt hàng rau quả 3 quý đầu năm 2018 cũng tăng 12,7% so với cùng kỳ năm 2017. Trong đó, thị trường nhập khẩu rau quả lớn nhất là Thái Lan chiếm 45% thị phần, Trung Quốc chiếm 21,9%.

Trước những thành tích của ngành rau quả Việt Nam, một số chuyên gia cho rằng, số liệu đang bị "ảo" do khi thống kê đã gộp cả hàng tạm nhập tái xuất. Phân tích số liệu từ Tổng cục Hải quan mới công bố cho thấy, nước ta đang xuất khẩu rất nhiều loại trái cây sang Trung Quốc giùm cho Thái Lan thông qua con đường tạm nhập tái xuất. Nghĩa là các doanh nghiệp nhập hàng từ Thái Lan vào nước ta bao nhiêu thì xuất sang Trung Quốc bấy nhiêu. 

Theo số liệu của hải quan, trong 9 tháng đầu năm nay, trái cây xuất xứ Thái Lan chiếm kim ngạch đến 506 triệu USD, tương đương gần 22% tổng giá trị kim ngạch xuất khẩu mặt hàng rau quả của cả nước sang thị trường Trung Quốc. Tổng kim ngạch rau quả nhập khẩu từ Thái Lan trong 3 quý đầu năm là 580 triệu USD, thì giá trị rau quả nhập khẩu từ Thái Lan tiêu thụ tại thị trường nội địa nước ta chỉ vào khoảng 74 triệu USD.

TS. Võ Mai, Phó chủ tịch Hội Làm vườn Việt Nam cho rằng, nếu số liệu thống kê nhập nhằng, không chính xác, lẫn lộn giữa hàng tạm nhập tái xuất với hàng xuất khẩu chính hiệu của Việt Nam sẽ gây ngộ nhận về kỳ tích xuất khẩu rau quả. Nếu thông tin không rõ ràng có thể dẫn tới trang trại, nông dân ồ ạt đầu tư trồng loại trái cây dẫn đến nguy cơ dư thừa hoặc không có đầu ra. 

Nhà nước cần có giải pháp kiềm chế rau quả nước ngoài "mượn đường" qua Việt Nam, và các doanh nghiệp nên thay vì "tạm nhập, tái xuất" rau quả, nên thu mua rau quả trong nước để xuất khẩu. Nếu không có việc rau quả Thái Lan mượn đường Việt Nam để sang Trung Quốc, kim ngạch xuất khẩu rau quả thực tế của nước ta có thể tăng lên thêm hơn 500 triệu USD, đồng nghĩa với việc xuất siêu của ngành rau quả sẽ vượt lên hơn 2 tỷ USD trong 3 quý.

Ông Hoàng Trung, Cục trưởng Cục Bảo vệ thực vật cũng lý giải số lượng trái cây Thái Lan nhập khẩu vào Việt Nam chủ yếu là để tái xuất sang Trung Quốc. Các loại trái cây có xuất xứ Thái Lan được nhập khẩu về Việt Nam, sau đó xuất khẩu sang Trung Quốc chủ yếu là sầu riêng, măng cụt, nhãn... Đặc biệt, phân tích từ số liệu thống kê cho thấy gần 100% nhãn tươi, nhãn khô, sầu riêng, măng cụt... mà Việt Nam nhập khẩu từ Thái Lan về đều đem xuất khẩu sang Trung Quốc. Với thuế nhập khẩu 0% từ các nước ASEAN, trái cây Thái Lan tạm nhập vào Việt Nam rồi tái xuất sang Trung Quốc giá ngày càng tăng mạnh.

Có thể nhận thấy rằng nhu cầu nhập khẩu trái cây từ Thái Lan của Trung Quốc vốn rất lớn nhưng do Thái Lan có chính sách thu hẹp sản xuất đại trà, hạn chế xuất khẩu sang Trung Quốc nên thị trường với sức tiêu thụ lớn này luôn trong tình trạng thiếu hàng. Trong khi đó, kể từ tháng 1/2018, Việt Nam xóa bỏ hoàn toàn thuế nhập khẩu đối với 669 dòng thuế, trong đó có nhiều mặt hàng rau, quả nhập từ các nước ASEAN với mức thuế còn 0%. Đây là cơ hội để doanh nghiệp Việt "xuất khẩu" giúp trái cây Thái vì pháp luật không cấm.

Ông Hoàng Trung cho rằng, hình thức "tạm nhập tái xuất" vẫn được coi là bình thường, doanh nghiệp hoàn toàn có quyền làm điều đó khi họ có thể thu về lợi nhuận. Nhưng ông Hoàng Trung cũng khẳng định, kim ngạch xuất khẩu rau quả được Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn công bố 3,1 tỷ USD trong 3 quý đầu năm,  không tính tới hàng tạm nhập tái xuất. 

Đồng tình với ý kiến trên, ông Nguyễn Việt Hùng, Trưởng phòng Thống kê hải quan, Cục Công nghệ thông tin và Thống kê hải quan (Tổng cục Hải quan) cũng cho rằng: "Việc trái cây Thái Lan nhập khẩu theo loại hình kinh doanh vào Việt Nam sau đó lại tái xuất theo loại hình kinh doanh sang Trung Quốc đã xuất hiện từ vài năm nay, xu hướng này càng trở nên mạnh mẽ từ năm 2017. Về nguyên tắc, trong thống kê, chúng tôi không tính vào giá trị xuất khẩu chung đối với các hàng hóa tạm nhập và tái xuất này".

Ông Hoàng Trung lý giải thêm, những mặt hàng Thái Lan đi qua Việt Nam để sang Trung Quốc là những mặt hàng Việt Nam không có, trong khi Trung Quốc có nhu cầu nhập khẩu. Về pháp luật, chúng ta không có quyền cấm tạm nhập tái xuất rau quả, cũng như không có quyền ngăn cản hoạt động nhập khẩu rau quả...