Trí tuệ nhân tạo (AI) đang trở thành công nghệ cốt lõi của CMCN 4.0 và động lực chuyển đổi số, với 89% nhà sản xuất coi nó là thiết yếu. Dự báo đến năm 2033, AI chiếm 29% thị trường công nghệ tiên tiến, gấp 4 lần năm 2023. Mỹ và Trung Quốc đều có chiến lược quốc gia tham vọng, trong đó Mỹ hiện chiếm ưu thế với 42/50 công ty AI hàng đầu.

Việt Nam cũng như nhiều nước cho rằng sự phụ thuộc vào nền tảng ngoại có thể làm mất chủ quyền số, rủi ro dữ liệu và tri thức bản địa bị pha loãng. Do đó, việc xây dựng hệ sinh thái AI tự chủ trong nước trở thành yêu cầu cấp bách.

AI CHỦ QUYỀN VÀ VAI TRÒ CỦA DOANH NGHIỆP

Sự phụ thuộc vào AI nước ngoài đe dọa quyền kiểm soát dữ liệu, vi phạm quy định địa phương và kìm hãm hệ sinh thái nội địa. Nếu không làm chủ AI, ngôn ngữ, văn hóa và tri thức Việt Nam có nguy cơ bị pha loãng. Dữ liệu quốc gia quan trọng như công dân, quốc phòng, kinh tế có thể bị rò rỉ hoặc thao túng khi lưu trữ ngoại quốc. Do đó, xây dựng AI chủ quyền – hệ sinh thái AI tự chủ – là cấp bách để bảo vệ an ninh số và thúc đẩy kinh tế số bền vững.

AI chủ quyền được hiểu là khả năng của một quốc gia làm chủ công nghệ AI trên lãnh thổ của mình – từ dữ liệu, thuật toán mô hình cho đến hạ tầng tính toán và nguồn nhân lực. Theo định nghĩa của Nvidia, AI chủ quyền là khả năng của một quốc gia trong việc phát triển trí tuệ nhân tạo bằng chính hạ tầng, dữ liệu, nhân lực và mạng lưới doanh nghiệp trong nước.

Tương tự, Deloitte nhấn mạnh dữ liệu, mô hình và tài nguyên tính toán nằm trong phạm vi lãnh thổ quốc gia. AI chủ quyền không đồng nghĩa với một hệ sinh thái AI khép kín hoàn toàn, mà là đảm bảo quốc gia có đủ năng lực tự chủ để hợp tác quốc tế một cách bình đẳng. Nó bảo vệ giá trị văn hóa, xã hội, chủ quyền dữ liệu, tuân thủ luật pháp Việt Nam, tránh khai thác trái phép. Trong bối cảnh AI là hạ tầng chiến lược cho kinh tế và an ninh, AI chủ quyền trở nên sống còn cho Việt Nam.

Đối với Việt Nam, một trong những doanh nghiệp như VNPT hiện đang đóng vai trò then chốt trong chiến lược AI chủ quyền Việt Nam. VNPT tiên phong xây dựng hệ sinh thái dựa trên bốn yếu tố cốt lõi: Làm chủ công nghệ cốt lõi; phát triển hạ tầng tính toán nội địa; sở hữu dữ liệu nội địa đa dạng và tuân thủ pháp luật; và hệ sinh thái mở kết nối doanh nghiệp – viện/trường – nhà nước. Cùng với đó là tập trung ứng dụng AI cho các ngành trọng điểm.

Dưới đây là các trụ cột chính thể hiện vai trò của VNPT trong hệ sinh thái AI chủ quyền:

Thứ nhất, làm chủ công nghệ cốt lõi là ưu tiên nên Việt Nam cần phải sở hữu mô hình AI quan trọng như mô hình ngôn ngữ lớn (LLM), xử lý ngôn ngữ tự nhiên (NLP), thị giác máy tính (Computer Vision), xử lý giọng nói (Speech Processing). Trong kế hoạch giai đoạn 2025-2030, VNPT dự kiến đầu tư hàng trăm triệu USD cho đề án AI trên cả 4 lĩnh vực: Kinh doanh, Đầu tư – Tài chính, Hạ tầng và Nhân lực để làm chủ công nghệ và có các sản phẩm thương mại dẫn dắt cho sứ mệnh là tập đoàn chủ lực cho chuyển đổi số quốc gia mà chính phủ đã giao.

Theo đó quy mô hạ tầng tính toán tới 2030 được quy hoạch tới 7500 petaflops, gấp 70 lần năng lực hiện tại. Hạ tầng đám mây chủ quyền cho phép triển khai AI on-premise hoặc private cloud, đảm bảo an toàn dữ liệu. Xây dựng trung tâm huấn luyện AI tập trung, giữ dữ liệu trong lãnh thổ, giảm phụ thuộc cloud ngoại, tối ưu chi phí.

Thứ hai, hiện VNPT đã có một loạt các ứng dụng AI cho các ứng dụng trải nghiệm, chăm sóc khách hàng, tối ưu vận hành mạng lưới, nhận dạng sinh trắc học, ký số eKyc,.. Đặc biệt là các phiên bản đầu mô hình AI tiếng Việt với quy mô hơn 100 tỷ tham số, đạt chuẩn quốc tế, phục vụ chuyển đổi số kinh tế, xã hội, chính phủ. Các giải pháp “Make in Vietnam” phù hợp ngôn ngữ, văn hóa, giảm phụ thuộc ngoại nhập.

Thứ ba, dữ liệu chính là “nhiên liệu” cho AI. VNPT sở hữu dữ liệu đồ sộ từ viễn thông, chính quyền số, y tế, giáo dục, nông nghiệp, phản ánh đặc thù Việt Nam. Dữ liệu thu thập hợp pháp, tuân thủ an toàn thông tin, quyền riêng tư. Bảo vệ dữ liệu nội địa chính là bảo vệ chủ quyền số. Cần có cơ chế chia sẻ dữ liệu an toàn giữa cơ quan, doanh nghiệp để tạo kho dữ liệu dùng chung, nâng cao chất lượng AI.

Thứ tư, hợp tác nhà nước – doanh nghiệp – viện/trường là chìa khóa. VNPT làm cầu nối, xây dựng hệ sinh thái mở. Doanh nghiệp cung cấp bài toán thực tiễn, dữ liệu; viện/trường góp nghiên cứu, đào tạo. VNPT hợp tác với tổ chức IIASA cho AI tài nguyên, môi trường; hợp tác với Qualcomm cho chip AI, edge AI. Các liên minh này xây dựng mạng lưới đổi mới quốc gia, đưa Việt Nam thành trung tâm AI khu vực.

Thứ năm, triển khai ứng dụng AI trọng điểm là mục tiêu. VNPT cung cấp sản phẩm AI “Make in Vietnam” cho chính phủ điện tử, y tế (chẩn đoán hình ảnh), giáo dục (học trực tuyến cá nhân hóa), tài chính, nông nghiệp. Khách hàng bao gồm bộ ngành, địa phương. Các dự án lớn chứng minh năng lực AI chủ quyền, tăng năng suất, giảm chi phí, cải thiện dịch vụ, trở thành động lực kinh tế số.

NHỮNG THÁCH THỨC CHO AI CHỦ QUYỀN VIỆT NAM

Việt Nam có nhiều thuận lợi. Khung pháp lý tiến bộ: Nghị quyết 57-NQ/TW (2023) chấp nhận rủi ro R&D; Nghị quyết 193/2025/QH15 thí điểm cơ chế mới; Quyết định 1131/QĐ-TTg (2025) ưu tiên AI trong 11 công nghệ chiến lược. Ở góc độ thị trường, nhu cầu ứng dụng AI tại Việt Nam đang gia tăng mạnh mẽ. Báo cáo The State of AI của McKinsey (2025) cho thấy 78% tổ chức toàn cầu đã áp dụng AI.

Tại Việt Nam, khảo sát của CPA Australia (2024) cho thấy 74% doanh nghiệp trong nước đã triển khai AI hoặc chiến lược số, vượt xa mức trung bình 63% của khu vực châu Á – Thái Bình Dương, trong đó hơn 80% doanh nghiệp Việt khẳng định có sử dụng AI trong vòng 12 tháng gần nhất.

Điều này cho thấy doanh nghiệp sẵn sàng đón nhận các giải pháp AI nội địa nếu chứng minh được hiệu quả. Sự đồng thuận từ cả phía Nhà nước và thị trường chính là bệ đỡ quan trọng để AI chủ quyền tại Việt Nam cất cánh.

Tuy nhiên, Việt Nam vẫn còn nhiều thách thức lớn, cụ thể: Nhân lực thiếu số lượng và kỹ năng chuyên sâu, cần đào tạo thu hút tài năng; Chi phí hạ tầng cao: GPU, chip đắt đỏ, vận hành tốn điện gấp 3 lần; Dữ liệu lớn nhưng chất lượng chưa đồng đều, thiếu kinh nghiệm xử lý và gắn nhãn dữ liệu phục vụ AI; Phụ thuộc dịch vụ ngoại: Khoảng 80% dịch vụ cloud tại Việt Nam vẫn do doanh nghiệp nước ngoài cung cấp, gây nguy cơ phụ thuộc dài hạn và hạn chế sức cạnh tranh của giải pháp nội địa.

Để vượt qua các thách thức đó, chúng ta cần các định hướng chiến lược rõ ràng. Đó là:

Đầu tư hạ tầng AI tập trung: Hỗ trợ VNPT và các tập đoàn công nghệ nhà nước xây dựng trung tâm dữ liệu và hạ tầng huấn luyện mô hình AI lớn ngay tại Việt Nam.

Đặt hàng các bài toán chiến lược: Chính phủ chủ động đặt hàng doanh nghiệp trong nước giải quyết các vấn đề lớn như phân tích dữ liệu y tế, quản lý giao thông đô thị bằng AI.

Ưu tiên công nghệ nội địa: Áp dụng chính sách ưu tiên giải pháp AI Việt trong dịch vụ công, chính phủ điện tử, thành phố thông minh để tạo thị trường đầu ra.

Chia sẻ và mở dữ liệu: Thiết lập cơ chế liên thông dữ liệu giữa bộ, ngành, địa phương; đồng thời thúc đẩy dữ liệu mở với các thông tin không nhạy cảm, giúp AI Việt có nguồn huấn luyện phong phú.

Phát triển AI chủ quyền là lựa chọn chiến lược để Việt Nam làm chủ kỷ nguyên số, bảo đảm an ninh dữ liệu và nâng cao năng lực cạnh tranh. Với sự hỗ trợ mạnh mẽ từ chính sách và vai trò đầu tàu của doanh nghiệp nhà nước, đặc biệt là VNPT, Việt Nam có đủ tiền đề để hiện thực hóa mục tiêu này.