Cần giảm khai thác khoáng sản có rủi ro môi trường, ưu tiên vật liệu thay thế, hướng mục tiêu NetZero

Đại biểu Nguyễn Hoàng Bảo Trân, đoàn TP.Hồ Chí Minh, đã nhấn mạnh điều này khi thảo luận cho ý kiến về dự thảo Luật Địa chất và Khoáng sản (sửa đổi).

Đồng tình cao với yêu cầu phải sửa đổi toàn diện luật hiện hành để quản lý tốt hơn, minh bạch hơn nhưng qua nghiên cứu dự thảo, đại biểu nhận thấy dự thảo vẫn thiên về hoàn thiện các cơ chế để tiếp tục khai thác mà chưa có một chương, mục riêng về đánh giá tác động tổng thể, phương án giảm dần khai thác và lộ trình nghiên cứu phát triển vật liệu thay thế nhằm thực hiện các cam kết quốc tế về môi trường, đặc biệt là NetZero vào năm 2050.

CÁCH TIẾP CẬN MỚI TRONG BẢO VỆ VÀ KHAI THÁC TÀI NGUYÊN

Theo đại biểu, trong nhiều năm qua, quan điểm chung đối với khoáng sản là tài nguyên, là nguồn lực cho phát triển. Tuy nhiên, trong bối cảnh biến đổi khí hậu, thiên tai cực đoan và cạn kiệt nguồn tài nguyên hiện nay, một cách tiếp cận mới cần được đặt ra, tài nguyên là tài sản hữu hạn, phải được bảo vệ cho tương lai, chỉ khai thác khi thực sự cần thiết.

Hiện dự thảo luật chủ yếu tập trung hoàn thiện quy trình cấp phép khai thác, quy định trách nhiệm doanh nghiệp, phân chia nguồn thu, tăng giám sát, xử lý vi phạm. “Đây là những nội dung rất quan trọng nhưng còn thiếu 2 trụ cột”, đại biểu nêu rõ.

Trước hết, đại biểu cho rằng còn thiếu quy định đánh giá tổng hợp tác động đa chiều của khai thác khoáng sản mà hiện nay nhiều địa phương đang đối mặt với sạt lở đất, sạt lở bờ sông, bờ biển do khai thác cát và đất san lấp quá mức; ngập úng, xói mòn, lũ quét do khai thác đá, khai thác đất, phá vỡ cấu trúc bề mặt.

Ô nhiễm nước ngầm, ô nhiễm bụi mịn và tiếng ồn từ khai thác khoáng sản; hệ sinh thái bị chia cắt, giảm đa dạng sinh học, nhiều hệ quả môi trường và xã hội đang diễn ra theo cách mà chi phí khắc phục thậm chí lớn hơn rất nhiều so với nguồn thu có được từ khoáng sản.

Đại biểu đoàn TP.Hồ Chí Minh nhận xét “trong dự thảo, phần đánh giá tác động tích lũy, tác động vùng, liên vùng, tác động dài hạn và chi phí lợi ích liên thế hệ vẫn còn rất mờ nhạt”.

Bên cạnh đó, thiếu lộ trình giảm phụ thuộc vào khai thác khoáng sản là tài sản không tái tạo. “Nếu không có kế hoạch giảm dần khai thác và thay thế nguyên liệu đầu vào thì chỉ vài thập kỷ nữa các sông sẽ cạn kiệt, gây hệ lụy khôn lường đến an ninh nguồn nước. Đá xây dựng, đá san lấp ở nhiều vùng sẽ khan hiếm, một số loại khoáng sản có giá trị kinh tế cao sẽ mất đi mãi mãi”.

Nêu thực tế này, đại biểu cho rằng dự thảo hiện mới dừng lại ở việc tăng hiệu quả khai thác, chưa quan tâm đúng mức đến giảm nhu cầu khai thác. Trong khi các quốc gia tiên tiến đang đi theo hướng giảm khai thác, tăng tái chế, phát triển vật liệu thay thế.

"KHÔNG THỂ CÙNG LÚC VỪA ĐẶT MỤC TIÊU NETZERO VỪA MỞ RỘNG KHAI THÁC KHOÁNG SẢN"

Cũng theo đại biểu Việt Nam đã cam kết mạnh mẽ về môi trường nhưng dự thảo chưa phản ánh đầy đủ các cam kết này. “Tại Hội nghị COP26, chúng ta tuyên bố mục tiêu phát triển phát thải ròng bằng 0 vào năm 2050. Để đạt được mục tiêu đó, chính sách về tài nguyên khoáng sản phải dịch chuyển theo ba hướng: một là giảm cường độ tài nguyên trong phát triển kinh tế; hai là thúc đẩy kinh tế tuần hoàn tái chế, tái sử dụng; ba là bảo tồn tài nguyên chiến lược cho thế hệ tương lai”.

Tuy nhiên, trong dự thảo luật những nhóm chính sách này chưa được thể hiện rõ, thậm chí chưa có mục tiêu lớn về khai thác bền vững hướng tới NetZero. “Chúng ta không thể cùng lúc vừa đặt mục tiêu NetZero, vừa mở rộng khai thác khoáng sản mà không có cơ chế kiểm soát chặt chẽ, không có lộ trình giảm dần và không có chiến lược phát triển vật liệu thay thế”, nữ đại biểu nhấn mạnh.

Do đó, đại biểu đề nghị cần có một chương về giảm thiểu tác động, phục hồi tài nguyên, phát triển vật liệu thay thế; cần bổ sung một chương hoặc một mục độc lập trong luật với ba nhóm chính sách cốt lõi.

Thứ nhất, đánh giá tác động tổng hợp của hoạt động khai thác; đánh giá tác động tích lũy theo lưu vực vùng địa chất, địa mạo; đánh giá tác động liên vùng từ thượng nguồn đến hạ nguồn, từ khai thác đến sạt lở, ngập úng, xói mòn. Áp dụng mô hình tính toán rủi ro môi trường bắt buộc khi cấp phép, công khai dữ liệu địa chất, thủy văn để giám sát xã hội.

Thứ hai, cần lộ trình giảm khai thác các loại khoáng sản có nguy cơ cao. Tùy theo từng nhóm khoáng sản, luật cần quy định lộ trình giảm dần khai thác cát sông, tăng cường sử dụng các vật liệu tái chế; lộ trình hạn chế khai thác đất san lấp chuyển sang vật liệu nhẹ, đất tái chế, tro xỉ công nghiệp. Bảo vệ các khu địa chất nhạy cảm, cấm khai thác tuyệt đối, dự phòng nguồn tài nguyên chiến lược như đất hiếm, sa khoáng titan, khoáng sản, năng lượng cho thế hệ mai sau.

Thứ ba, cần chiến lược quốc gia về phát triển vật liệu thay thế và kinh tế tuần hoàn. Đây là nội dung hoàn toàn chưa có trong dự thảo nhưng là yêu cầu bắt buộc nếu muốn giảm khai thác. Luật cần quy định trách nhiệm của Chính phủ xây dựng chiến lược vật liệu mới, vật liệu xanh, các bộ, ngành ban hành tiêu chuẩn quốc gia về vật liệu thay thế và ở các địa phương thì ưu tiên sử dụng vật liệu tái chế trong xây dựng.

Theo đại biểu, với doanh nghiệp, bắt buộc tỷ lệ tái chế tối thiểu trong các dự án lớn. Mặc dù phát triển vật liệu mới là câu chuyện khoa học công nghệ nhưng Luật Địa chất và khoáng sản phải mở đường bằng quy định pháp lý.

ĐƯA TƯ DUY PHÁT TRIỂN XANH TOÀN CẦU NETZERO VÀO NỘI DUNG CỦA LUẬT

Từ những phân tích trên, đại biểu Trân đề xuất 5 nhóm điều chỉnh cụ thể. Thứ nhất, bổ sung điều về nguyên tắc giảm khai thác hướng tới NetZero, trong đó quy định giảm cường độ khai thác khoáng sản có rủi ro môi trường, ưu tiên sử dụng vật liệu thay thế, từng bước chuyển đổi sang kinh tế tuần hoàn.

Thứ hai, sửa điều về cấp phép khai thác, yêu cầu bắt buộc phải có đánh giá tác động, tích lũy, đánh giá rủi ro địa chất, thủy văn, cam kết phục hồi môi trường dài hạn theo chuẩn quốc tế.

Thứ ba, quy định về vùng địa chất nhạy cảm, danh mục do Chính phủ công bố, nghiêm cấm khai thác dưới mọi hình thức.

Thứ tư, quy định trách nhiệm phục hồi sau khai thác, doanh nghiệp phải thực hiện phục hồi địa hình, trồng rừng, tái tạo cảnh quan nếu không hoàn thành thì không được cấp phép cho dự án khác.

Thứ năm, bổ sung điều về chính sách khuyến khích vật liệu thay thế, ưu đãi thuế cho nghiên cứu vật liệu xanh, ưu tiên vật liệu tái chế trong đầu tư công, hỗ trợ doanh nghiệp chuyển đổi dây chuyền sản xuất.

“Chúng ta là thế hệ đang quyết định hình thái tài nguyên còn lại cho con cháu. Nếu luật chỉ tập trung quản lý tốt hơn để khai thác nhiều hơn thì chúng ta có thể giải quyết nhu cầu vài năm nhưng lại đánh đổi tương lai”. Nhấn mạnh quan điểm này, đại biểu đề nghị Quốc hội xem xét, bổ sung đánh giá tác động tổng hợp quy định rõ lộ trình giảm khai thác, tích hợp chiến lược vật liệu thay thế và đưa tư duy phát triển xanh toàn cầu NetZero vào nội dung của luật.