Việc Nga rút khỏi một thoả thuận thời chiến có ý nghĩa đặc biệt quan trọng cho phép ngũ cốc xuất khẩu của Ukraine lưu thông qua Biển Đen đã làm dấy lên những mối lo ngại mới về an ninh lương thực toàn cầu. Giới phân tích xem “cái chết” của thoả thuận này là một đòn giáng mạnh vào thị trường lương thực thế giới.

Chỉ vài giờ trước khi thoả thuận hết hạn, ngày 17/7 Nga tuyên bố sẽ không gia hạn thoả thuận mang tên Sáng kiến ngũ cốc Biển Đen. Đây là thỏa thuận do Thổ Nhĩ Kỳ và Liên hiệp quốc đứng ra làm trung gian vào tháng 7 năm ngoái trong bối cảnh chiến tranh giữa Nga và Ukraine, được coi là một bước đột phá ngoại giao hiếm hoi nhằm ngăn chặn một cuộc khủng hoảng lương thực toàn cầu.

Thư ký báo chí điện Kremlin Dmitry Peskov tuyên bố: “Hôm nay là ngày cuối cùng của thỏa thuận ngũ cốc. Khi nào lợi ích của Nga được thực thi đầy đủ, Nga mới quay trở lại thỏa thuận”.

Sáng kiến ​​Ngũ cốc Biển Đen đã nhiều lần được gia hạn trong thời gian ngắn, trong bối cảnh Nga ngày càng bất bình về những hạn chế mà Moscow cho là cản trở việc xuất khẩu ngũ cốc và phân bón xuất của Nga. Tổng thống Nga Vladimir Putin đã nhắc lại những lời phàn nàn này trong cuộc điện đàm vào cuối tuần vừa rồi với Tổng thống Nam Phi Cyril Ramaphosa. Ông Putin nói rằng mục tiêu chính của thoả thuận là cung cấp ngũ cốc cho các quốc gia có nhu cầu, bao gồm các quốc gia châu Phi, đã không đạt được.

Giá lúa mì, ngô, đậu tương đồng loạt tăng sau khi có tin Nga rút khỏi thoả thuận. Giá lúa mì tăng 3% trong phiên ngày thứ Hai, đạt mức 689,25 cent Mỹ/giạ, mức cao nhất kể từ ngày 28/6. Tuy nhiên, giá lúa mì hiện vẫn thấp hơn nhiều so với mức đỉnh 1.177,5 cent/giạ thiết lập vào tháng 5 năm ngoái.

Giá ngô trong phiên có lúc tăng lên mức 526,5 cent/giạ; giá đậu tương tăng tới 1.388,75 cent/giạ.

Ông Simon J. Evenett, một chuyên gia về thương mại toàn cầu và là giáo sư kinh tế tại Đại học St. Gallen, nhận định việc Nga rút khỏi thoả thuận phản ánh “sự thất bại của một thoả thuận vốn dĩ đã lung lay”. Ông trích dẫn dữ liệu vận chuyển của Liên hiệp quốc cho thấy số lượng các lô hàng lương thực xuất khẩu qua đường Biển Đen đã giảm dần từ đầu năm đến nay.

“Sự sụp đổ của thỏa thuận Biển Đen là một đòn giáng mạnh đối với các quốc gia tìm nguồn cung ứng lúa mì rẻ hơn từ Ukraine. Nhưng chừng nào điều này không dẫn tới các lệnh cấm xuất khẩu, thì việc thỏa thuận sụp đổ là cũng chỉ là một xáo trộn nhỏ”, ông Evenett trao đổi với hãng tin CNBC.

Ông Evenett nói thêm: “Trong tương lai, điều quan trọng là liệu Nga có dùng việc xuất khẩu lúa mì của họ để làm vũ khí hay không. Trong chu kỳ thu hoạch vừa qua và hiện tại, Nga là nhà cung cấp lớn nhất thế giới, xuất khẩu khoảng 45 triệu tấn”. Ông cũng đồng thời khuyến cáo giới đầu tư theo dõi chặt chẽ khả năng Moscow tăng thuế xuất khẩu ngũ cốc.

Chuyên gia Peter Ceretti của công ty tư vấn rủi ro chính trị Eurasia Group nói với CNBC rằng trong ngắn hạn, việc thỏa thuận ngũ cốc Biển Đen bị đình chỉ ít có khả năng gây ra một đợt leo thang lạm phát giá lương thực toàn cầu. “Các chuyến hàng ngũ cốc của Nga sẽ tiếp tục và sự sụp đổ của thỏa thuận sẽ không ngăn chặn hoàn toàn các chuyến hàng của Ukraine qua Biển Đen hoặc những chuyến hàng như vậy đi qua châu Âu”, ông Ceretti nhận định.

“Tuy nhiên, trong tương lai, việc kết thúc thỏa thuận ngũ cốc sẽ làm tăng thêm áp lực tăng giá lương thực khác, bên cạnh các vấn đề như hạn hán ở châu Âu và sự trở lại của hiện tượng El Nino. Các thị trường bị ảnh hưởng nhiều nhất bởi sự sụp đổ của thỏa thuận sẽ là các quốc gia ở Bắc Phi và Trung Đông nhập khẩu khối lượng lớn ngũ cốc từ khu vực Biển Đen”, ông Ceretti nói thêm.

Theo Liên hiệp quốc, kể từ khi được ký kết vào tháng 7 năm ngoái, Sáng kiến ​​Ngũ cốc Biển Đen đã cho phép hơn 32 triệu tấn lương thực được xuất khẩu từ ba cảng tển Biển Đen của Ukraine gồm Odesa, Chornomorsk và Pivdennyi xuất khẩu đến 45 quốc gia trên toàn thế giới. Chính vì lý do này, Tổng thư ký Liên hiệp quốc Antonio Guterres đã mô tả thỏa thuận này đóng một “vai trò không thể thiếu” trong an ninh lương thực toàn cầu.

Hồi đầu tháng 7, ông Guterres nói rằng thỏa thuận “phải được tiếp tục” vào thời điểm mà xung đột, khủng hoảng khí hậu, giá năng lượng và các yếu tố khác làm ảnh hưởng đến sản xuất và khả năng chi trả cho lương thực, giữa lúc 258 triệu người phải đối mặt với nạn đói ở 58 quốc gia trên thế giới.

Ông Carlos Mera, trưởng nghiên cứu thị trường hàng hóa nông nghiệp tại ngân hàng Rabobank của Hà Lan, nhận định rằng dù các nhà đầu tư đã chuẩn bị tinh thần cho việc thoả thuận Biển Đen bị huỷ bỏ, động thái của Nga vẫn là "một đòn giáng" vào thị trường. Ông Mera cho rằng sáng kiến ​​này đã hỗ trợ ổn định giá cả và ngăn chặn tình trạng thiếu hụt lương thực ở các nước đang phát triển.

“Ukraine rồi sẽ buộc phải xuất khẩu hầu hết các loại ngũ cốc và hạt có dầu của mình qua biên giới đất liền và các cảng trên sông Danube. Điều này sẽ làm tăng đáng kể chi phí vận chuyển và gây thêm áp lực lên lợi nhuận của nông dân Ukraine”, ông Mera nói thêm. “Hiệu ứng dây chuyền của việc này là có thể khiến nông dân Ukraine trồng ít hơn trong mùa tới, gây thêm áp lực lên nguồn cung trong tương lai”.

Vị chuyên gia cho rằng cuối cùng, diễn biến mới này đồng nghĩa với việc  các nước có thu nhập thấp ở Châu Phi và Trung Đông có thể sẽ trở nên phụ thuộc nhiều hơn vào lúa mì của Nga - quốc gia chiếm hơn 20% lượng lúa mì xuất khẩu toàn cầu.