Trong suốt 24 năm qua, sự gia tăng các biện pháp biện pháp phòng vệ thương mại áp dụng đối với Việt Nam do nhiều yếu tố kinh tế, thương mại và các yếu tố cụ thể của ngành, cũng như vấn đề liên quan đến chuyển tải và di dời sản xuất. Với sự gia tăng xuất khẩu nhanh chóng, đặc biệt sau khi gia nhập WTO vào năm 2007, Việt Nam đã trở thành một trong những nước xuất khẩu hàng đầu thế giới.

GIA TĂNG BIỆN PHÁP PHÒNG VỆ THƯƠNG MẠI 

Sự gia tăng về xuất khẩu, đặc biệt là trong các lĩnh vực nhạy cảm như thép, dệt may và thủy sản, đã kích hoạt nhiều cuộc điều tra chống bán phá giá và thuế trợ cấp đối với các quốc gia nhập khẩu đang tìm cách bảo vệ ngành công nghiệp nội địa của họ. Đến năm 2024, Việt Nam đã phải đối mặt với 144 vụ chống bán phá giá và 28 vụ chống trợ cấp.

Một số quốc gia, bao gồm Hoa Kỳ, Ấn Độ, Thổ Nhĩ Kỳ, Canada và Australia, đã gia tăng thực hiện các biện pháp phòng vệ thương mại chống lại xuất khẩu của Việt Nam trong những năm gần đây. Những biện pháp này, bao gồm cả chống bán phá giá (AD), thuế đối phó (CVD) và bảo vệ an ninh, được áp dụng như một phản ứng với sức ép cạnh tranh với sản phẩm Việt Nam trong nhiều ngành công nghiệp khác nhau.

Hoa Kỳ đã thường xuyên áp đặt biện pháp phòng vệ thương mại chống lại xuất khẩu của Việt Nam, đặc biệt là trong các lĩnh vực như năng lượng mặt trời, sản phẩm giấy, nhôm và thép. Sự gia tăng đột biến về biện pháp phòng vệ thương mại trong năm 2021 và 2022 tương ứng với sự tăng trưởng nhanh chóng của xuất khẩu Việt Nam, đặc biệt là đối với sự dịch chuyển chuỗi cung ứng. Khi Việt Nam tận dụng lợi thế cạnh tranh trong sản xuất, các ngành công nghiệp Hoa Kỳ tìm kiếm sự bảo vệ thông qua áp dụng  phòng vệ thương mại, dẫn đến gia tăng các biện pháp này, đặc biệt nhắm vào các ngành có tốc độ tăng trưởng cao như năng lượng mặt trời và nhôm.

Ấn Độ cũng dựa vào các biện pháp phòng vệ thương mại để bảo vệ các ngành công nghiệp nội địa khỏi sự cạnh tranh ngày càng tăng từ các sản phẩm xuất khẩu của Việt Nam, đặc biệt là trong lĩnh vực dệt may, kính và thép. Khi Việt Nam trở thành nước xuất khẩu lớn hơn trong các lĩnh vực này, các nhà sản xuất Ấn Độ đã tìm kiếm sự giúp đỡ từ nhập khẩu thông qua các hành động như biện pháp năm 2024 đối với các sản phẩm sắt cán phẳng không nóng.

Việc Ấn Độ liên tục sử dụng các biện pháp phòng vệ thương mại trong giai đoạn 2020-2024 cho thấy chiến lược của họ nhằm bảo vệ các ngành công nghiệp của mình trước những sản phẩm nhập khẩu được coi là không công bằng về giá. Khi Việt Nam tham gia vào các hiệp định thương mại như Hiệp định Đối tác kinh tế toàn diện khu vực (RCEP) đã tăng khả năng xuất khẩu của Việt Nam, làm tăng thêm nhu cầu tìm kiếm sự bảo vệ của các ngành công nghiệp Ấn Độ.

Thổ Nhĩ Kỳ, các biện pháp biện pháp phòng vệ thương mại của Thổ Nhĩ Kỳ tập trung vào các lĩnh vực quan trọng như dệt may, thép và tấm pin mặt trời, nơi sản phẩm Việt Nam đã đạt được thị phần đáng kể trên thị trường. Trong năm 2023, Thổ Nhĩ Kỳ đã áp đặt các biện pháp đối với tấm pin mặt trời, phản ánh mối lo ngại của đất nước về sự cạnh tranh trong ngành năng lượng tái tạo, một ngành công nghiệp quan trọng đối với sự phát triển kinh tế lâu dài của Thổ Nhĩ Kỳ.

Khi xuất khẩu của Việt Nam tiếp tục tăng, đặc biệt là trong dệt may và sản phẩm năng lượng, Thổ Nhĩ Kỳ đã phản ứng bằng cách tăng cường các biện pháp phòng vệ thương mại để bảo vệ sản xuất địa phương.

Canada đã sử dụng biện pháp phòng vệ thương mại để bảo vệ các ngành công nghiệp chế tạo và đồ nội thất của mình, bởi các ngành này đã phải đối mặt với sự cạnh tranh đáng kể từ nhập khẩu hàng hóa Việt Nam. Việc sử dụng biện pháp phòng vệ thương mại của Canada khá nhất quán và đều đặn, cho thấy nước này tập trung vào việc bảo vệ các ngành dễ bị tổn thương. Số lượng các biện pháp giảm bớt sau năm 2021 cho thấy rằng các ngành công nghiệp Canada có thể đã ổn định hoặc thích nghi với cạnh tranh từ Việt Nam, mặc dù các ngành cụ thể vẫn còn dễ bị ảnh hưởng bởi các biện pháp phòng vệ thương mại mới tùy thuộc vào các động lực thương mại trong tương lai.

Australia đã thực hiện biện pháp phòng vệ thương mại, đặc biệt là đối với sự cạnh tranh trong lĩnh vực thủy sản và sản phẩm thép – những ngành mà Việt Nam đã trở thành một nhà xuất khẩu hàng đầu. Đặc biệt, ngành thủy sản của Australia phải chịu rất nhiều áp lực từ sản phẩm Việt Nam, nên nước này gia tăng các biện pháp phòng vệ thương mại nhằm giảm thiểu tác động lên các nhà sản xuất địa phương. Quan hệ thương mại chặt chẽ giữa Australia và Việt Nam, được hỗ trợ bởi các thỏa thuận như Chiến lược Tăng cường hợp  tác kinh tế Việt Nam - Australia, giúp giải thích lý do tỷ lệ thấp hơn của các biện pháp so với các nước khác.

KHUYẾN NGHỊ ĐỐI VỚI CHÍNH PHỦ VIỆT NAM 

Trong hai thập kỷ qua, sự tăng trưởng kinh tế nhanh chóng của Việt Nam đã dẫn đến việc áp đặt nhiều biện pháp phòng vệ thương mại như chống bán phá giá, thuế chống trợ cấp và bảo vệ thị trường, do một số đối tác thương mại chính thực hiện. Bởi vậy, cả doanh nghiệp và Chính phủ Việt Nam cần phải có chiến lược chủ động để giảm thiểu ảnh hưởng của những biện pháp này.

Thứ nhất, Chính phủ Việt Nam đóng vai trò quan trọng trong việc giảm thiểu tác động của các biện pháp phòng vệ thương mại đối với doanh nghiệp xuất khẩu của mình. Một số bước chính bao gồm:

Tham gia ngoại giao để đàm phán về thuế thấp hơn: các nỗ lực ngoại giao có thể giúp giải quyết tranh chấp thương mại trước khi chúng leo thang. Việt Nam nên sử dụng các chiến lược tương tự với các đối tác thương mại chính của mình, tập trung vào các hiệp định thương mại song phương nhằm giảm bớt thuế cho các ngành công nghiệp chủ chốt.

Hỗ trợ cho Doanh nghiệp nhỏ và vừa (DNNVV): Nhiều DNNVV thiếu nguồn lực để bảo vệ mình trong các cuộc điều tra về chống bán phá giá hoặc chống trợ cấp (AD/CVD). Chương trình hỗ trợ biện pháp phòng vệ thương mại của Ủy ban Thương mại châu Âu cung cấp một mô hình hữu ích để cung cấp hỗ trợ tài chính và pháp lý cho DNNVV đối mặt với các hành động biện pháp phòng vệ thương mại. Chính phủ Việt Nam nên tạo ra các chương trình tương tự để hỗ trợ DNNVV, đảm bảo rằng họ có đủ nguồn lực để thách thức các biện pháp biện pháp phòng vệ thương mại không công bằng.

Thứ hai, Chính phủ cần thực hiện các biện pháp để giảm thiểu khả năng xuất khẩu của Việt Nam bị nhắm mục tiêu bởi các biện pháp phòng vệ thương mại.

Cụ thể, tăng cường các hiệp định thương mại: sự tham gia của Việt Nam vào các thỏa thuận đa bên như CPTPP và RCEP mang lại cơ hội để đàm phán các điều khoản thuận lợi nhằm bảo vệ xuất khẩu của mình. Chính phủ nên tập trung vào việc mở rộng và củng cố các hiệp định này, để đảm bảo rằng các điều khoản giới hạn các biện pháp phòng vệ thương mại quá mức được đưa vào.

Nâng cao tiêu chuẩn ngành: Chính phủ có thể khuyến khích các ngành công nghiệp Việt Nam tuân thủ các tiêu chuẩn quốc tế, đặc biệt là trong các ngành dễ bị ảnh hưởng bởi các biện pháp chống bán phá giá như dệt may, thủy sản và thép. Chiến lược của Hàn Quốc trong việc thi hành nghiêm ngặt các tiêu chuẩn ngành đã chứng tỏ hiệu quả trong việc giảm tranh chấp thương mại. Việt Nam nên áp dụng các biện pháp tương tự bằng cách cung cấp đào tạo, hỗ trợ tiền bạc và hỗ trợ chứng nhận cho các ngành công nghiệp địa phương.

Thứ ba, xử lý tình trạng không phải là nền kinh tế thị trường. Chính phủ Việt Nam nên ưu tiên đạt được tình trạng thị trường từ các đối tác thương mại chính. Việt Nam nên sử dụng các tổ chức toàn cầu như Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) và Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á-Thái Bình Dương (APEC) để thúc đẩy việc công nhận là nền kinh tế thị trường. Đồng thời, Chính phủ nên cung cấp dữ liệu và nghiên cứu về các nước thay thế, giúp doanh nghiệp đề xuất các so sánh phù hợp.

KHUYẾN NGHỊ ĐỐI VỚI DOANH NGHIỆP VIỆT NAM 

Thứ nhất, giảm thiểu tác động của các biện pháp phòng vệ thương mại (giảm thuế nhập khẩu). Một trong những thách thức cấp bách mà doanh nghiệp phải đối mặt trong quá trình điều tra biện pháp phòng vệ thương mại là việc áp đặt mức thuế nhập khẩu cao. Các doanh nghiệp Việt Nam có thể thực hiện một số bước để giảm bớt các khoản thuế nhập khẩu thông qua các biện pháp biện pháp phòng vệ thương mại.

(1) Cấu trúc và hồ sơ chi phí minh bạch: doanh nghiệp xuất khẩu Việt Nam nên đảm bảo rằng họ duy trì hồ sơ chi phí sản xuất rõ ràng và minh bạch. Nghiên cứu cho thấy các công ty đưa ra dữ liệu chi phí xác thực sẽ gặp phải tỷ lệ phần trăm lãi suất thấp hơn trong quá trình điều tra. Các doanh nghiệp Việt Nam nên hợp tác với kiểm toán viên để đảm bảo tất cả các thành phần đầu vào sản xuất đều được ghi chép đầy đủ và dễ tiếp cận để xem xét.

(2) Hợp tác trong quá trình điều tra: một yếu tố quan trọng trong việc giảm thuế là sự hợp tác đầy đủ với cơ quan điều tra. Những phản hồi nhanh chóng và chính xác, được hỗ trợ bởi các chuyên gia về Luật Thương mại, sẽ giúp các nhà xuất khẩu Việt Nam bảo vệ cấu trúc giá của mình và giảm khả năng bị áp đặt mức thuế cao.

(3) Chọn quốc gia thay thế: các doanh nghiệp Việt Nam nên hợp tác với các chuyên gia về thương mại để đề xuất các quốc gia thay thế phù hợp, đảm bảo so sánh phản ánh đúng cấu trúc chi phí thực tế của Việt Nam.

Thứ hai, giảm thiểu nguy cơ bị nhắm mục tiêu bởi các biện pháp phòng vệ thương mại. Để tránh nguy cơ này trong tương lai, các doanh nghiệp Việt Nam cần có cách tiếp cận hướng tới tương lai:

(1) Chuyển đổi sang sản phẩm có giá trị gia tăng: bằng cách đầu tư vào sản xuất các sản phẩm cao cấp, đặc biệt, như vải kỹ thuật hoặc thép cường độ cao, các doanh nghiệp Việt Nam có thể giảm rủi ro bị áp đặt các biện pháp phòng vệ thương mại như AD hoặc CVD.

(2) Đa dạng hóa thị trường xuất khẩu: việc phụ thuộc vào một vài thị trường xuất khẩu có thể làm tăng sự dễ bị tổn thương trước các biện pháp biện pháp phòng vệ thương mại. Các nhà xuất khẩu Việt Nam nên khám phá các thị trường mới nổi ở châu Phi, Mỹ Latinh và Đông Nam Á để giảm rủi ro bị nhắm mục tiêu bởi các đối tác thương mại chủ chốt như Hoa Kỳ hay Liên minh châu Âu.

(3) Tăng cường tuân thủ chuẩn mực quốc tế: các doanh nghiệp Việt Nam nên thống nhất với các chuẩn mực lao động, môi trường và an toàn quốc tế như chứng chỉ ISO và SA8000. Đạt được các chứng chỉ này giúp tạo lòng tin và uy tín trong các thị trường nước ngoài, giảm khả năng áp đặt các biện pháp chống bán phá giá hoặc chống trợ cấp.

Thứ ba, tìm hiểu trước nếu một ngành công nghiệp đang gặp rủi ro. Phát hiện sớm và phòng ngừa là chìa khóa để giảm thiểu khả năng bị nhắm đến bởi các biện pháp phòng vệ thương mại. Các doanh nghiệp Việt Nam nên:

(1) Sử dụng Hệ thống cảnh báo sớm: hệ thống cảnh báo sớm của Việt Nam hiện có là công cụ quan trọng cho việc theo dõi những nguy cơ tiềm ẩn. Các công ty Việt Nam nên thường xuyên tham khảo hệ thống này để lấy thông tin về các ngành dễ bị ảnh hưởng bởi các biện pháp phòng vệ thương mại.

(2) Theo dõi dữ liệu nhập khẩu và mẫu hình thương mại: dữ liệu thực nghiệm từ OECD cho thấy các ngành công nghiệp với xuất khẩu nhanh chóng thường bị nhắm đến bởi các biện pháp phòng vệ thương mại. Bằng cách tích cực theo dõi dữ liệu khu vực liên quan đến nhập khẩu toàn cầu, các doanh nghiệp Việt Nam có thể nhận ra những lĩnh vực mà tranh chấp thương mại có thể xảy ra và điều chỉnh hoạt động của mình tương ứng.

Thứ tư, đối với các thị trường xuất khẩu chưa công nhận nền kinh tế Việt Nam là nền kinh tế thị trường, các doanh nghiệp xuất khẩu có thể áp dụng các chiến lược sau để giảm thiểu tác động:

(1) Phòng thủ chủ động đối với hoạt động kinh doanh: các công ty Việt Nam nên chuẩn bị phân tích chi phí chi tiết và xin kiểm toán độc lập để chứng minh rằng giá bán của họ phản ánh đúng điều kiện thị trường thực tế.

(2) Tham gia vào quy trình lựa chọn quốc gia thay thế: bằng cách đề xuất các quốc gia có cấu trúc chi phí tương tự như Việt Nam, chẳng hạn như các thành viên khác của ASEAN, các doanh nghiệp có thể tránh bị đánh thuế không công bằng.

(*) GS. Claudio Dordi, Giám đốc Dự án thương mại số, Cơ quan phát triển quốc tế của Hoa Kỳ (USAID)

Nội dung bài viết được đăng tải trên Tạp chí Kinh tế Việt Nam số 41-2024 phát hành ngày 07/10/2024. Kính mời Quý độc giả tìm đọc tại đây:

https://postenp.phaha.vn/chi-tiet-toa-soan/tap-chi-kinh-te-viet-nam