Tăng cường quản lý loài ngoại lai xâm hại, xây dựng hệ sinh thái an toàn và bền vững

Ngày 31/7/2025, Bộ Nông nghiệp và Môi trường phối hợp với Chương trình Phát triển Liên Hợp Quốc (UNDP) tại Việt Nam tổ chức hội thảo quốc gia “Tăng cường quản lý loài ngoại lai xâm hại tại Việt Nam”. Sự kiện nằm trong khuôn khổ Dự án “Hỗ trợ hành động sớm” do Quỹ Môi trường Toàn cầu (GEF) tài trợ thông qua Chương trình Môi trường Toàn cầu – GEF EAS, nhằm thúc đẩy các giải pháp giám sát, phòng ngừa và kiểm soát loài ngoại lai xâm hại, hướng tới bảo tồn đa dạng sinh học và phát triển bền vững.

MỐI ĐE DOẠ TỪ LOÀI NGOẠI LAI XÂM HẠI

Phát biểu tại hội thảo, Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường Nguyễn Quốc Trị cho biết theo đánh giá của Diễn đàn Chính sách - Khoa học Liên chính phủ về Đa dạng sinh học và Dịch vụ hệ sinh thái (IPBES) và Công ước Đa dạng sinh học (CBD) loài ngoại lai xâm hại đang là một trong 5 nguyên nhân hàng đầu gây suy giảm đa dạng sinh học toàn cầu.

Loài ngoại lai xâm hại là những sinh vật có nguồn gốc từ nơi khác, khi được đưa vào môi trường mới đã phát triển mạnh, cạnh tranh với các loài bản địa, làm mất cân bằng sinh thái và ảnh hưởng đến hệ sinh thái tự nhiên, sản xuất nông nghiệp và sinh kế của người dân. Các loài như ốc bươu vàng, cây mai dương hay lục bình là ví dụ điển hình đang gây tác động nghiêm trọng tại Việt Nam.

Báo cáo IPBES năm 2023 ghi nhận hơn 3.500 loài ngoại lai xâm hại trên thế giới đã gây hại đến môi trường, với thiệt hại tài chính toàn cầu ước tính trên 420 tỷ USD mỗi năm. Trung bình mỗi năm có thêm khoảng 200 loài ngoại lai mới được du nhập do các hoạt động của con người như thương mại, du lịch và biến đổi khí hậu. Nếu không có biện pháp kiểm soát kịp thời, con số này có thể tăng thêm một phần ba vào năm 2050 so với năm 2005.

Dù là quốc gia có mức độ đa dạng sinh học cao, Việt Nam lại dễ bị tổn thương trước làn sóng xâm lấn của các loài ngoại lai do thiếu dữ liệu giám sát dài hạn, hạn chế nguồn lực, thiếu cơ chế phối hợp liên ngành và nhận thức cộng đồng còn thấp.

“Việc kiểm soát và ngăn chặn ngoại lai xâm hại là nhiệm vụ cấp thiết, đòi hỏi sự phối hợp đồng bộ giữa các cơ quan quản lý, các tổ chức quốc tế và cộng đồng dân cư", Thứ trưởng Nguyễn Quốc Trị nhấn mạnh; đồng thời cho biết Bộ Nông nghiệp và Môi trường đang cùng UNDP hoàn thiện các cơ chế chính sách phù hợp, bao gồm việc xây dựng hướng dẫn quốc gia về điều tra, giám sát và quản lý ngoại lai xâm hại, đồng thời rà soát, sửa đổi Thông tư 35 – quy định về ban hành Danh mục loài ngoại lai xâm hại .

Bà Ramla Khalidi, Trưởng Đại diện thường trú UNDP tại Việt Nam, cho rằng giải quyết vấn đề loài ngoại lai xâm hại không chỉ là bảo vệ hệ sinh thái, mà còn là bảo vệ con người, sức khỏe, sinh kế và tương lai của chúng ta. Vì vậy, ngoài chính sách và thể chế, con người là yếu tố then chốt để thành công, từ nâng cao nhận thức cộng đồng, xây dựng năng lực địa phương đến huy động khu vực tư nhân và trao quyền cho cộng đồng.

“UNDP cam kết tiếp tục đồng hành cùng Việt Nam trong xây dựng hướng dẫn quốc gia về điều tra, giám sát và quản lý loài ngoại lai xâm hại. Đây là một phần trong nỗ lực hỗ trợ Việt Nam thực hiện Chiến lược quốc gia về đa dạng sinh học đến năm 2030, tầm nhìn 2050, cũng như các cam kết toàn cầu trong lĩnh vực môi trường và phát triển bền vững”, bà Ramla Khalidi nói.

HƯỚNG TỚI TƯƠNG LAI SINH THÁI BỀN VỮNG

Tại hội thảo, nhiều mô hình kiểm soát loài ngoại lai xâm hại ở cả trong nước và quốc tế đã được chia sẻ. Vườn quốc gia Tràm Chim là ví dụ tiêu biểu khi đã giảm diện tích cây mai dương xâm lấn từ hơn 2.000 ha năm 2006 xuống còn 22 ha vào năm 2024, nhờ kết hợp biện pháp sinh thái và điều tiết thủy văn.

Tại Đồng bằng sông Cửu Long, lục bình – một loài thực vật xâm hại phổ biến, được thu gom để chế biến thành phân hữu cơ, thức ăn chăn nuôi và sản phẩm thủ công mỹ nghệ. Cách làm này không chỉ giúp kiểm soát sinh khối loài xâm hại, mà còn tạo thêm thu nhập cho cộng đồng địa phương.

Tuy nhiên, một số biện pháp kiểm soát hiện nay như dùng hóa chất còn gây lo ngại về ô nhiễm và ảnh hưởng đến đa dạng sinh học. Các biện pháp cơ học hoặc sinh học cũng tốn kém và kém hiệu quả về lâu dài. Do đó, cần xây dựng bộ hướng dẫn kỹ thuật cụ thể, kèm định mức thanh toán dựa trên mật độ và diện tích xử lý, nhằm đảm bảo hiệu quả và minh bạch trong thực hiện.

Ông Phạm Xuân Thịnh – Giám đốc Vườn quốc gia Cát Tiên, cho biết mỗi năm đơn vị phải chi từ 200–250 triệu đồng để kiểm soát cỏ xâm hại tại vùng đất ngập nước Bàu Sấu, nhưng đến nay vẫn chưa có cơ chế chi trả phù hợp cho hoạt động này. Do đó, ông đề xuất xây dựng mô hình thử nghiệm quy mô lớn, trong đó Vườn quốc gia Cát Tiên sẵn sàng làm điểm để phát triển cơ sở dữ liệu và chia sẻ kinh nghiệm.

Ở góc độ quản lý nhà nước, ông Nguyễn Văn Toàn – đại diện Cục Lâm nghiệp và Kiểm lâm, nhấn mạnh cần tiến hành điều tra tổng thể hiện trạng các loài ngoại lai xâm hại trong rừng đặc dụng toàn quốc, từ đó hoàn thiện hệ thống quy phạm pháp luật, đồng bộ hóa giữa các lĩnh vực như lâm nghiệp, thủy sản, chăn nuôi và đa dạng sinh học.

Một trong những điểm nhấn của hội thảo là việc giới thiệu các phương pháp điều tra, giám sát tiên tiến như công nghệ gen môi trường (eDNA), ảnh viễn thám từ thiết bị bay không người lái, mô hình hóa phân bố loài, trí tuệ nhân tạo và ghi âm sinh học. Đây là những công cụ có tiềm năng nâng cao hiệu quả phát hiện sớm, giám sát và cảnh báo nguy cơ xâm hại sinh học tại Việt Nam.

Bên cạnh đó, các đại biểu thống nhất rằng cần sớm hoàn thiện chính sách và hệ thống pháp luật liên quan đến quản lý các loài ngoại lai xâm hại. Các nội dung ưu tiên gồm: phát hiện sớm, ứng phó nhanh, kiểm soát và diệt trừ; quy định rõ trách nhiệm với các loài được sử dụng làm vật cảnh, cây cảnh hoặc thức ăn cho vật nuôi, nhằm ngăn ngừa nguy cơ lan truyền vào môi trường tự nhiên.

Các đại biểu cho rằng để quản lý hiệu quả loài ngoại lai xâm hại, Việt Nam cần thúc đẩy sự phối hợp liên ngành giữa nông nghiệp, môi trường, giao thông, kiểm dịch… và các cấp chính quyền. Đồng thời, cần tăng cường sự tham gia của cộng đồng trong công tác bảo tồn, phòng ngừa và kiểm soát sinh vật ngoại lai xâm hại.

Đáng chú ý, hội thảo cũng lấy ý kiến đóng góp cho dự thảo Thông tư quy định về Danh mục loài ngoại lai xâm hại. Việc xây dựng văn bản pháp lý này sẽ là cơ sở quan trọng để Việt Nam hoàn thiện khung chính sách quản lý, phù hợp với Mục tiêu 6 của Khung Đa dạng sinh học toàn cầu Côn Minh – Montreal, đặt ra yêu cầu giảm 50% sự lan rộng của loài ngoại lai xâm hại vào năm 2030.