Thị trường điện cạnh tranh: Bài toán cơ chế giá và an ninh năng lượng

Thị trường điện cạnh tranh tại Việt Nam được hình thành từ Quyết định 63/2013/QĐ-TTg, với lộ trình ba cấp độ: thị trường phát điện cạnh tranh, thị trường bán buôn cạnh tranh và cuối cùng là thị trường bán lẻ.

Sau 13 năm thực hiện, một số bước tiến đáng kể đã được ghi nhận: cơ chế chào giá minh bạch hơn, một số nguồn điện tham gia thị trường đã tạo tín hiệu cạnh tranh, và khâu điều độ – vận hành hệ thống từng bước tiếp cận chuẩn quốc tế.

NỖI LO AN NINH NĂNG LƯỢNG TRONG BỐI CẢNH TĂNG TRƯỞNG NÓNG

Tại hội nghị lấy ý kiến chuyên gia, nhà quản lý, doanh nghiệp và các đơn vị liên quan lĩnh vực năng lượng về triển khai thị trường điện cạnh tranh do Bộ Công Thương tổ chức chiều 30/9 tại Hà Nội, ông Phạm Nguyên Hùng, Cục trưởng Cục Điện lực (Bộ Công Thương), thẳng thắn nhìn nhận: tỷ lệ nguồn điện tham gia thị trường còn thấp, đặc biệt là các dự án BOT và nhiều nhà máy năng lượng tái tạo vẫn đứng ngoài cơ chế. Thị trường bán buôn điện cạnh tranh chưa thực sự mở khi số lượng bên mua buôn điện còn hạn chế, trong khi thị trường dịch vụ phụ trợ chưa hình thành.

Một nút thắt lớn khác là cơ chế hợp đồng sản lượng (Qc) chưa phát huy hiệu lực. Quá trình đàm phán hợp đồng mua bán điện (PPA) kéo dài, gây chậm trễ đầu tư mới. Trong khi đó, thị trường lại thiếu công cụ quản trị rủi ro để các bên tham gia yên tâm giao dịch dài hạn.

Đặc biệt, giá bán lẻ điện vẫn chưa tách bạch chi phí. Cơ chế bù chéo giữa nhóm khách hàng và giữa các vùng miền vẫn tồn tại, khiến tín hiệu thị trường bị méo mó, nhà đầu tư khó đưa ra quyết định đúng đắn.

Để tháo gỡ các vướng mắc này, Chính phủ đã ban hành Nghị định 72/2025/NĐ-CP, quy định về cơ chế điều chỉnh giá bán lẻ điện, xây dựng khung giá phát điện, nhập khẩu, truyền tải và dịch vụ phụ trợ. Đây được coi là một trong những bước đi nền tảng để chuẩn bị cho thị trường điện cạnh tranh.

Điểm nhấn của Nghị định 72 là cải cách biểu giá sinh hoạt từ nhiều bậc xuống còn 6 bậc, bổ sung giá điện cho ngành du lịch và cho hoạt động sạc xe điện, đồng thời chuẩn bị thí điểm cơ chế giá điện hai thành phần từ cuối năm 2025.

Nghị quyết 70-NQ/TW của Bộ Chính trị cũng đã xác định rõ: bảo đảm an ninh năng lượng quốc gia là mục tiêu xuyên suốt, đồng thời trao quyền lựa chọn nhà cung cấp điện cho người dân và doanh nghiệp. Điều này đặt ra yêu cầu cải cách thị trường điện theo hướng cạnh tranh, minh bạch và bền vững, đồng thời giữ vững an sinh xã hội.

Từ góc độ doanh nghiệp, ông Nguyễn Xuân Nam, Phó Tổng giám đốc Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN), cho rằng quá trình xây dựng thị trường điện cạnh tranh phải đặt trong bối cảnh đặc thù của Việt Nam.

Một là, tỷ trọng năng lượng tái tạo đã đạt 30% công suất hệ thống, tương đương gần 30.000 MW. Con số này là thành tựu, nhưng cũng gây áp lực lớn cho công tác điều độ và vận hành hệ thống, bởi tính gián đoạn và phụ thuộc vào thời tiết của điện gió, điện mặt trời.

Hai là, nhu cầu tăng trưởng điện 12–15%/năm, mức rất “nóng” so với các nước phát triển, nơi mức tăng chỉ khoảng 3%. Nếu cơ chế thị trường không phù hợp, Việt Nam sẽ khó thu hút được các nguồn vốn đầu tư mới, đặc biệt là vào lĩnh vực điện khí, điện than công nghệ cao hoặc năng lượng tái tạo kết hợp lưu trữ.

“Đảm bảo an ninh năng lượng, cung ứng đủ điện cho đất nước phải là mục tiêu cao nhất”, ông Nam khẳng định.

GỠ “NÚT THẮT” GIÁ ĐIỆN, CẦN MINH BẠCH THÔNG TIN VÀ HẠ TẦNG CÔNG NGHỆ

Đề xuất giải pháp về gỡ nút thắt cho giá điện, ông Bùi Quốc Hoan, Phó Tổng Giám đốc Tổng công ty Điện lực miền Nam (EVNSPC), nhấn mạnh: yếu tố cốt lõi của thị trường điện cạnh tranh là cơ chế giá điện. Hiện vẫn còn tình trạng bù chéo giữa các nhóm khách hàng và giữa các vùng miền.

Theo ông Hoan, để triển khai thị trường bán lẻ cạnh tranh, cần xây dựng cơ chế giá bán lẻ điện linh hoạt, do các bên bán lẻ điện và khách hàng đàm phán theo quy định. Các khách hàng không tham gia thị trường sẽ áp dụng giá bán lẻ điện thống nhất do Nhà nước quy định.

Ông Nguyễn Anh Tuấn, Phó Chủ tịch Hiệp hội Năng lượng Việt Nam, bổ sung: hiện mới chỉ có 38% tổng công suất nguồn điện tham gia thị trường, còn lại nằm ngoài vì đang hưởng cơ chế FIT hoặc bao tiêu. Nếu không có thêm “người bán”, thị trường sẽ không thể phản ánh đúng quan hệ cung – cầu.

“Chỉ khi tăng dần tỷ lệ nguồn tham gia, giá điện mới phản ánh đúng chi phí và tạo tín hiệu đầu tư chính xác”, ông Tuấn nhấn mạnh, đồng thời đề xuất cơ chế giá điện theo khu vực hoặc theo nút (nodal pricing) để phản ánh đúng chi phí truyền tải, phân phối và thu hút đầu tư mới.

Theo ông Nguyễn Đức Ninh, Tổng Giám đốc Công ty TNHH MTV Vận hành hệ thống điện và thị trường điện Quốc gia (NSMO), để thị trường điện cạnh tranh vận hành hiệu quả, cần giải quyết ba nhiệm vụ.

Thứ nhất, cần xây dựng lộ trình phát triển thị trường điện mới, thay thế Quyết định 63/2013/QĐ-TTg, hướng tới thị trường bán lẻ vào năm 2027.

Thứ hai, phải tiến hành rà soát và điều chỉnh thiết kế thị trường, thay thế các quyết định 8266/QĐ-BCT và 2093/QĐ-BCT, bảo đảm phù hợp thực tiễn.

Thứ ba, đầu tư hạ tầng công nghệ thông tin, trong đó cấp bách nhất là hệ thống quản lý thị trường điện (MMS), triển khai ngay trong năm 2025 để phục vụ vận hành và thanh toán minh bạch.

Từ góc nhìn chuyên gia, ông Hà Đăng Sơn, Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Năng lượng và Tăng trưởng xanh, cho rằng giá điện cần linh hoạt hơn, gắn với thực tế tiêu thụ và công nghệ mới. Đồng thời ông đề xuất EVN được phép điều chỉnh giá bán lẻ linh hoạt hơn theo tín hiệu thị trường, sẽ vừa khuyến khích tiết kiệm, vừa tạo động lực cho nhà đầu tư.

Nhấn mạnh bảo đảm an ninh năng lượng quốc gia là mục tiêu xuyên suốt, bao trùm từ khâu quy hoạch, đầu tư nguồn điện, lưới truyền tải cho tới thiết kế thị trường, ông Phạm Nguyên Hùng cho biết Nghị quyết 70-NQ/TW không chỉ đặt mục tiêu an ninh cung cấp điện, mà còn nhấn mạnh nguyên tắc người dân và doanh nghiệp có quyền lựa chọn nhà cung cấp điện. Điều này đồng nghĩa, thị trường bán lẻ điện cạnh tranh là đích đến tất yếu.

Sau 13 năm triển khai, thị trường điện Việt Nam đã đạt được một số thành quả ban đầu, nhưng vẫn còn khoảng cách lớn để tiến tới mô hình hoàn chỉnh. Những nút thắt về cơ chế giá, thiếu minh bạch thông tin, tỷ lệ nguồn điện tham gia thấp, cùng với áp lực an ninh năng lượng đang đặt ra yêu cầu cải cách mạnh mẽ hơn.

Việc Chính phủ ban hành Nghị định 72/2025/NĐ-CP và Bộ Chính trị ra Nghị quyết 70-NQ/TW đã tạo nền tảng pháp lý quan trọng. Tuy nhiên, thành công của cải cách thị trường điện phụ thuộc vào sự đồng bộ thể chế, quyết tâm thực hiện và năng lực điều hành.

Một thị trường điện cạnh tranh – minh bạch – bền vững không chỉ mang lại quyền lựa chọn cho người dân và doanh nghiệp, mà còn củng cố an ninh năng lượng quốc gia và tạo động lực thu hút đầu tư cho giai đoạn phát triển mới.