Tầm nhìn chiến lược phát triển ngành thủ công mỹ nghệ đến năm 2020 của Việt Nam là xây dựng tổ chức chặt chẽ và hợp tác hiệu quả giữa các doanh nghiệp sản xuất và xuất khẩu thủ công mỹ nghệ.

Bên canh đó, cần xây dựng nguồn cung cấp nguyên liệu thô bền vững, phát triển nhà xuất khẩu hàng thủ công trở thành các doanh nghiệp có khả năng hoạt động tiếp thị xuất khẩu quốc tế nhằm tăng kim ngạch xuất khẩu và tạo việc làm, tăng thu nhập cho thợ thủ công ở khu vực nông thôn.

Những năm trước đây, hàng thủ công mỹ nghệ được sản xuất chủ yếu bằng nguyên liệu sẵn có ở trong nước dựa trên cơ sở nguồn nguyên liệu thô dồi dào, phù hợp và đa dạng, tỷ trọng vật tư nhập khẩu thường ở mức dưới 10%. Đây là một thuận lợi lớn trong việc phát triển sản xuất hàng thủ công mỹ nghệ, cho nên ngoại tệ thực thu trong xuất khẩu hàng thủ công mỹ nghệ chiếm tỷ lệ rất cao, hơn 90%.

Nguồn nguyên liệu ngày càng cạn kiệt

Trong tài liệu nghiên cứu “Đánh giá tiềm năng xuất khẩu của Việt Nam”, nhóm hàng thủ công mỹ nghệ được xếp vào nhóm sản phẩm có tiềm năng xuất khẩu lớn và có tỷ suất lợi nhuận cao.

Nhưng sau nhiều năm phát triển, nhu cầu nguyên liệu ngày càng tăng, các địa phương thi nhau khai thác bừa bãi, thiếu quy hoạch và đầu tư, dẫn đến tình trạng cạn kiệt nguồn nguyên liệu gỗ, tre, trúc sào, giang, nứa, mây... Việt Nam bắt đầu nhập khẩu tre từ Lào, Campuchia, Trung Quốc và khoảng 50% mây được nhập khẩu cả hợp pháp và bất hợp pháp. Tại Thanh Hoá, giá của nguyên liệu tre đã tăng từ 7.000 đồng lên tới 17.000 đồng/cây, chỉ trong vòng 2 năm gần đây.

Bênh cạnh đó, nguyên liệu vải có chất lượng phục vụ cho sản xuất hàng thêu hầu như phải nhập khẩu hoàn toàn khiến cho chi phí nguyên liệu chiếm từ 60 – 80% chi phí sản xuất. Giá nhập khẩu sợi visco cao cũng tạo ra mối đe dọa cho các ngành dệt khác. Hay nguồn nguyên liệu đất sét phù hợp không có sẵn đã hạn chế sản xuất ra những sản phẩm gốm chất lượng cao phục vụ nhu cầu của thị trường thế giới... Nguồn nguyên liệu ngoại nhập với giá thành cao làm giảm khả năng cạnh tranh của sản phẩm trên thị trường thế giới.

Theo ước tính của Bộ Thương mại, vốn đầu tư sản xuất kinh doanh hàng thủ công mỹ nghệ nói chung không lớn. Trị giá hợp đồng xuất khẩu nhỏ, thường ở mức vài chục ngàn USD, không lớn như các mặt hàng nông sản. Hiện rất nhiều doanh nghiệp có khả năng mở rộng sản xuất, đầu tư thêm thiết bị máy móc thay cho nhiều khẩu lao động thủ công để tăng năng suất, hạ giá thành sản phẩm và tăng chất lượng sản phẩm tốt hơn. Nhưng thủ tục vay vốn ngắn hạn mất quá nhiều thời gian trong khi số tiền vay được lại ít hơn nhiều so với nhu cầu, hơn nữa, doanh nghiệp rất khó đáp ứng được những điều kiện bảo đảm thế chấp, do đó dẫn đến hạn chế hoạt động kinh doanh.

Bên cạnh đó, mạng lưới sản xuất kinh doanh hàng thủ công mỹ nghệ đa số nhỏ lẻ, nhiều cơ sở không có điều kiện tham gia xuất khẩu trực tiếp, các đơn đặt hàng thường qua trung gian nên cũng hạn chế phát triển. Do thiếu thông tin thị trường nên doanh nghiệp không thể thực hiện được việc xác định mức giá phù hợp và cải tiến chất lượng.

Kỹ năng kinh doanh, marketing, kế hoạch tài chính, tổ chức công ty, trình độ ngoại ngữ... của nhiều doanh nghiệp mới thành lập còn rất yếu. Các nhà quản lý doanh nghiệp lại thường kiêm nhiệm nhiều lĩnh vực như phát triển sản phẩm, marketing và quản lý tài chính... không chuyên sâu lĩnh vực nào, vì vậy ảnh hưởng đến hoạt động kinh doanh của doanh nghiệp.

Huy động tối đa lực lượng lao động tay nghề cao

Việt Nam vốn có lực lượng lao động lành nghề, có kỹ năng tốt trong ngành thủ công và có khả năng tiếp thu những công nghệ mới một cách nhanh chóng và sản xuất ra các loại sản phẩm đa dạng với sự kết hợp từ rất nhiều loại nguyên liệu. Việc phát triển ngành hàng thủ công mỹ nghệ sẽ giải quyết được một lượng lớn lao động. Trên thực tế đã hình thành một đáp số khá ấn tượng, cứ xuất khẩu 1 triệu USD thì thu hút khoảng 3.500 – 4.000 lao động chuyên nghiệp/năm.

Thế nhưng, mức lương của người lao động trong ngành hàng thủ công mỹ nghệ của Việt Nam hiện nay đang thấp hơn so với các nước trong khu vực. Theo số liệu điều tra, công nhân Việt Nam có thu nhập từ 0,2 – 0,6 USD/giờ, trong khi ở Indonesia từ 0,3 – 0,4 USD/giờ, Trung Quốc từ 0,5 – 0,75 USD/giờ, Malaysia từ 1,25 – 1,4 USD/giờ, Thái Lan từ 1,5 USD/giờ trở lên và ở Đài Loan khoảng 5 USD/giờ.

Các chuyên gia trong và ngoài nước khẳng định, có tới 90% mẫu mã hàng thủ công mỹ nghệ sản xuất tại Việt Nam dựa trên đơn đặt hàng của người mua. Hầu hết các khách hàng đều đánh giá các sản phẩm thủ công mỹ nghệ của Việt Nam đều có vẻ bề ngoài khá giống nhau. Nguyên nhân chính là do Việt Nam chưa có viện thiết kế mẫu riêng cho các sản phẩm thủ công mỹ nghệ, thiếu các trường lớp đào tạo lao động các ngành nghề thủ công mỹ nghệ, thiếu hỗ trợ cho các hoạt động nghiên cứu và phát triển cho sản xuất hàng thủ công.

Ông Đỗ Như Đính, Thứ trưởng Bộ Thương mại cho biết, trong kế hoạch định hướng phát triển ngành thương mại của Việt Nam từ năm 2006 – 2010, nhóm hàng thủ công mỹ nghệ xuất khẩu chiếm một vị trí rất quan trọng, đây là ngành hàng được đánh giá là có nhiều tiềm năng phát triển, mục tiêu phấn đấu kim ngạch xuất khẩu hàng thủ công mỹ nghệ năm 2007 đạt 820 triệu USD và đến năm 2010 phải đạt 1,5 tỷ USD.

Tuy nhiên, điểm đáng lưu ý là kế hoạch năm 2006 hàng thủ công mỹ nghệ dự kiến đạt kim ngạch xuất khẩu 660 triệu USD, nhưng thực tế chỉ đạt được khoảng 630,4 triệu USD, tăng trưởng chỉ ở mức 10,8% so với dự kiến 16,3%.