Trong một bài bình luận đăng trên báo New York Times, chuyên gia kinh tế đoạt giải Nobel Paul Krugman cho rằng, đang có những dấu hiệu cho thấy mô hình kinh tế của Trung Quốc gặp vấn đề lớn. Theo ông Krugman, cách làm ăn đưa kinh tế Trung Quốc phát triển tới mức khó tin trong 3 thập kỷ qua đến nay đã kịch giới hạn.

Chuyên gia này đưa ra một so sánh, rằng con tàu kinh tế Trung Quốc sắp đâm vào Vạn lý trường thành. Câu hỏi duy nhất đặt ra hiện nay là hậu quả của cú đâm này sẽ tồi tệ như thế nào?
 
So sánh Trung Quốc với các nền kinh tế khác có thể thấy rõ, ngoài yếu tố tăng trưởng nhanh, nổi bật nhất là sự mất cân xứng giữa tiêu dùng và đầu tư. Tất cả những kinh tế thành công đều dành một phần thu nhập hiện tại để đầu tư, thay vì tiêu dùng, nhằm mở rộng khả năng tiêu dùng trong tương lai. Trong khi đó, Trung Quốc có vẻ như đầu tư chỉ để nhằm mở rộng khả năng đầu tư nhiều hơn nữa về sau.

Tỷ lệ tiêu dùng của Mỹ ở mức cao, lên tới 70% GDP. Ở Trung Quốc, tỷ lệ này chỉ đạt một nửa so với ở Mỹ, trong khi khoảng một nửa GDP của Trung Quốc được dùng để đầu tư.

Điều gì đã giữ mức tiêu dùng của Trung Quốc thấp như vậy, và làm cách nào mà Trung Quốc có thể đầu tư nhiều đến thế mà (đến nay) vẫn chưa chứng kiến sự giảm mạnh lợi nhuận?

Câu trả mà ông Krugman cho là thuyết phục nằm ở cách lập luận của nhà kinh tế Arthur Lewis. Theo chuyên gia Lewis, các quốc gia ở giai đoạn phát triển kinh tế ban đầu thường có một khu vực nhỏ hiện đại. Bên cạnh khu vực hiện đại đó là khu vực kinh tế truyền thống lớn hơn hàm chứa một số lượng lớn “lao động dư thừa,” chủ yếu là nông dân thiếu công ăn việc làm, đóng góp vào sản lượng kinh tế nói chung của quốc gia.

Sự tồn tại của lực lượng lao động dư thừa này có hai tác động:

Thứ nhất, trong một khoảng thời gian nhất định, các quốc gia này có thể đầu tư mạnh mẽ để xây dựng các nhà máy, công trình xây dựng mới… mà không bị giảm lợi nhuận vì c thể liên tục thu hút lực lượng lao động mới từ vùng nông thôn. Thứ hai, sự cạnh tranh của đội quân lao động dư thừa này giúp giữ chi phí nhân công ở mức thấp ngay cả khi nền kinh tế đã trở lên giàu có hơn.

Trên thực tế, nguyên nhân chính ghìm chân hoạt động tiêu dùng của Trung Quốc có thể là do các hộ gia đình của nước này không được hưởng phần lớn thu nhập được tạo ra nhờ tăng trưởng kinh tế đất nước. Một phần của nguồn thu nhập này đã chảy vào túi của tầng lớp có địa vị chính trị, nhưng phần lớn còn lại đang nằm trong các doanh nghiệp, trong đó có nhiều doanh nghiệp quốc doanh.
 
Suốt mấy thập kỷ qua, mô hình trên đã hoạt động tốt ở Trung Quốc. Nhưng theo Krugman, giờ đã đến lúc Trung Quốc cạn nguồn lao động dư thừa. Mức lương đang tăng lên, và cuối cùng, người dân bình thường cũng bắt đầu được nếm trái ngọt của tăng trưởng kinh tế. Nhưng điều đó cũng đồng nghĩa với việc nền kinh tế Trung Quốc đột ngột đối mặt với nhu cầu phải nhanh chóng tái cân bằng.

Đầu tư ở Trung Quốc hiện nay đang đối mặt với thực trạng lợi nhuận giảm mạnh và giá trị đầu tư sẽ giảm nhanh cho dù Chính phủ nước này có làm gì để ngăn chặn. Trong bối cảnh như vậy, tiêu dùng phải tăng mạnh mẽ để bù đắp cho sự sa sút đầu tư. Tuy nhiên, vấn đề đặt ra là liệu tiêu dùng có tăng đủ nhanh, đủ mạnh để tránh cho nền kinh tế không rơi vào một giai đoạn giảm tốc chóng mặt.

Câu trả lời có vẻ như là không. Sự cần thiết phải tái cân bằng kinh tế đã hiển hiện từ nhiều năm trước, nhưng Trung Quốc cố tìm cách trì hoãn những thay đổi cần thiết. Thay vào đó, nước này đã kiên trì đẩy thúc đẩy kinh tế bằng việc giữ giá đồng Nhân dân tệ dưới giá trị thực và bơm vốn tín dụng giá rẻ ra thị trường. Các biện pháp này chỉ có “câu giờ” chứ không giúp Trung Quốc tránh được cảnh đối mặt với thực trạng như hiện nay.

Vậy những thách thức mà Trung Quốc đang đối mặt sẽ tác động như thế nào tới kinh tế toàn cầu? Quy mô nền kinh tế Trung Quốc nhỉnh hơn đôi chút so với Nhật Bản và bằng khoảng một nửa kinh tế Mỹ hoặc châu Âu. Như vậy, quy mô kinh tế Trung Quốc mới ở mức lớn chứ chưa phải là quá lớn, và trong điều kiện bình thường, thế giới có thể vượt qua được những tác động mà khó khăn kinh tế ở nước này gây ra.

 Tuy nhiên, một điều không may là những khó khăn kinh tế ở Trung Quốc lại xảy ra đúng lúc kinh tế Mỹ và châu Âu đều có vấn đề riêng chưa thể giải quyết. Trong khi kinh tế Mỹ phục hồi ì ạch thì kinh tế châu Âu còn chìm trong suy thoái. Người tiêu dùng ở cả hai nền kinh tế này thắt chặt hầu bao, dẫn tới những thách thức lớn hơn về tăng trưởng. Bởi thế, sự giảm tốc của kinh tế Trung Quốc có thể sẽ cộng hưởng kéo lùi tăng trưởng toàn cầu.