Tại tọa đàm “Tăng thuế thuốc lá – Lợi ích kép cho ngân sách và sức khỏe”, do Báo Dân trí tổ chức sáng 5/6, các chuyên gia đã nhấn mạnh quan điểm cần tăng thuế tiêu thụ đặc biệt với thuốc lá ở mức đủ mạnh, nhất là khi thuốc lá đang là một trong những nguyên nhân gây tử vong hàng đầu tại Việt Nam.

Tọa đàm được tổ chức trong bối cảnh Luật Thuế tiêu thụ đặc biệt (sửa đổi) dự kiến sẽ được Quốc hội thảo luận tại kỳ họp thứ 9. Đây được xem là cơ hội quan trọng để thúc đẩy các chính sách, nhằm giảm thiểu tác hại của thuốc lá, đồng thời tăng nguồn thu ngân sách quốc gia.

TĂNG THUẾ THUỐC LÁ CÀNG CHẬM, CÀNG KHÓ ĐẠT MỤC TIÊU GIẢM TỶ LỆ HÚT THUỐC

Hiện nay, Việt Nam có hơn 15 triệu người hút thuốc, với tỷ lệ hút thuốc ở nam giới trưởng thành vượt quá 41%. Mỗi năm, hơn 103.000 người tử vong vì các bệnh liên quan đến thuốc lá, trong đó gần 19.000 người chết vì phơi nhiễm khói thuốc thụ động.

Thực trạng này đòi hỏi những giải pháp can thiệp mạnh mẽ hơn, đặc biệt là về chính sách thuế. Trong bối cảnh đó, Luật Thuế tiêu thụ đặc biệt (sửa đổi) dự kiến sẽ được Quốc hội thảo luận tại kỳ họp thứ 9.

Bộ Tài chính đưa ra hai phương án điều chỉnh thuế tiêu thụ đặc biệt với thuốc lá điếu và đề xuất áp dụng theo phương án 1 (phương án thấp hơn) với lộ trình tăng thuế bắt đầu từ năm 2027, với mức tăng tối thiểu 2.000 đồng/bao. Đến năm 2031, đạt mức 10.000 đồng/bao, song song với việc duy trì thuế theo tỷ lệ.

Theo khuyến cáo của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), thuế thuốc lá là biện pháp nhanh nhất và hiệu quả nhất về chi phí để giảm tiêu dùng thuốc lá, từ đó giảm tỷ lệ tử vong sớm và gánh nặng bệnh tật.

Phân tích về tác động của các lần điều chỉnh thuế tiêu thụ đặc biệt đối với thuốc lá trong những năm gần đây, TS. Nguyễn Huy Quang, Trưởng ban Tư vấn, Phản biện và Giám định xã hội - Tổng hội Y học Việt Nam, cho rằng so với 168 quốc gia đang áp dụng thuế tiêu thụ đặc biệt đối với thuốc lá, mức thuế của Việt Nam được đánh giá là khá thấp.

Hiện nay, Việt Nam đang đánh thuế thuốc lá trên giá bán lẻ của nhà sản xuất và nhà nhập khẩu, gọi là thuế tương đối. Thế giới có thêm thuế tuyệt đối và thuế hỗn hợp. Tại Luật Thuế tiêu thụ đặc biệt (sửa đổi) lần này, dự kiến sẽ đổi mới phương thức đánh thuế theo hướng kết hợp thuế tương đối và thuế tuyệt đối.

Theo ông Quang, từ năm 1990, Việt Nam bắt đầu đánh thuế tiêu thụ đặc biệt, từ đó, trải qua các lần sửa đổi, bổ sung của Luật Thuế tiêu thụ đặc biệt, với mức thuế tăng dần từ 60%, 65%, 70%, cho đến luật hiện hành thuế tương đối là 75%.

Như vậy, mỗi lần điều chỉnh chỉ tăng 5%, trong khi tỷ lệ lạm phát từ 4 - 6% trong điều kiện nền kinh tế vĩ mô ổn định, thu nhập đầu người tăng lên, theo ông Quang là thuế thuốc lá không tăng nhiều so với thu nhập và lạm phát. Vì thế, giá thuốc lá vẫn rất rẻ.

Trong khi đó, WHO khuyến cáo giá bán lẻ phải đạt mức thuế 75%, nhưng Việt Nam hiện mới chỉ đạt khoảng 38%, tức là ở mức rất thấp, chỉ bằng một nửa so với khuyến cáo của WHO. Còn so với các nước ASEAN, mức thuế của Việt Nam cũng thấp hơn nhiều. Chẳng hạn, Thái Lan khoảng 78%, Philipines 71%, Singapore 67%, Indonesia 63%.

"Thực tế, giá thuốc lá tại Việt Nam rất rẻ, một bao thuốc lá bình thường hiện chỉ khoảng 10.000 đồng, mức phổ biến là 7.000 - 8.000 đồng, bằng 1/4 bát phở", theo lời ông Quang. Với giá rẻ, thuốc lá rất dễ tiếp cận, đặc biệt với nhóm thanh thiếu niên và người nghèo.

“Tôi đề cập như vậy để chúng ta thấy được thực trạng hiện nay và làm thế nào để tăng thuế thuốc lá, đảm bảo mức tăng này đủ cao để điều chỉnh hành vi tiêu dùng, từ đó giảm tỷ lệ sử dụng thuốc lá”, TS. Nguyễn Huy Quang nhấn mạnh.

Theo phương án 1 là năm 2026 tăng lên 2.000 đồng/bao, các năm tiếp theo mỗi năm tăng 2.000 đồng/bao, để đến năm 2030 đạt mức 10.000 đồng mỗi bao, ông Quang đánh giá với mức độ tăng như vậy thì chưa đạt kỳ vọng, mục tiêu giảm tỷ lệ sử dụng thuốc lá tại Chiến lược quốc gia về phòng, chống tác hại của thuốc lá đến năm 2030 đưa ra.

Thêm rằng, nếu phương án giãn đến năm 2027 mới bắt đầu tăng khởi điểm 2.000 đồng/bao, đến năm 2031 đạt 10.000 đồng/bao cũng không khả thi. “Việc tăng thuế càng chậm bao nhiêu, thì tỷ lệ hút thuốc lá của người mới bắt đầu hút càng nhanh, tác hại đối với kinh tế - xã hội càng tăng”, TS. Nguyễn Huy Quang nêu quan điểm.

LỘ TRÌNH TĂNG THUẾ PHÙ HỢP

Dù trải qua 3 lần điều chỉnh tăng thuế thuốc lá và đạt được những kết quả tích cực, song GS. Nguyễn Anh Trí, Đại biểu Quốc hội Đoàn TP. Hà Nội cho rằng việc tăng thuế vừa qua chưa thực sự đạt hiệu quả như mong đợi. Đó là lý do cơ bản nhất để Quốc hội quyết định tăng thuế tiêu thụ đặc biệt trong lần này.

Theo ông Trí, thuế tương đối lâu nay Việt Nam áp dụng là 75%, nhưng đó là trên giá xuất xưởng. So với nhiều nước trong khu vực, chúng ta thấp hơn rất nhiều. “Đây là đánh tráo khái niệm, dẫn đến cảm giác là thuế cao, nhưng thực chất áp trên giá xuất xưởng, trong khi tiêu chuẩn quốc tế là trên giá bán lẻ”, ông Trí lý giải.

Đồng ý với việc tăng thuế, nhưng chuyên gia cũng nhấn mạnh cần tăng sao cho hợp lý, đây là vấn đề rất khó. Trong khi đó, quan điểm của Bộ Y tế là đề nghị tăng ngay, tăng mạnh và tăng thường xuyên thuế tiêu thụ đặc biệt đối với thuốc lá.

Đáng chú ý, cần làm rõ có hai loại thuế là thuế tương đối (thuế suất) và thuế tuyệt đối. Về thuế suất hiện là 75%, nhưng cần lưu ý đây là thuế trên giá xuất xưởng, không được đánh tráo khái niệm với thuế trên giá bán lẻ.

Về thuế tuyệt đối, ông khuyến nghị nên bắt đầu áp dụng từ năm 2027. Điều này sẽ giúp các nhà sản xuất có thời gian chuẩn bị và chuyển đổi, nghĩa là còn khoảng 1,5 năm nữa. “Mức này là đủ thời gian, chậm hơn là không nên. Chúng ta không nhân nhượng nhưng cũng nên tạo điều kiện để các nhà sản xuất thực hiện đúng quy định”, ông Trí nêu rõ.

Vì thế, ông đề xuất lộ trình áp dụng thuế tuyệt đối với thuốc lá từ năm 2027 với mức khởi điểm 3.000 đồng/bao, tăng dần 3.000 đồng mỗi năm để đạt 15.000 đồng/bao vào năm 2031. Đây cũng là quan điểm được Bộ Y tế đồng tình.

Theo ông, việc tăng thuế có hai mục đích. Một là, điều chỉnh hành vi tiêu dùng của người hút thuốc; hai là tăng nguồn thu cho ngân sách. Trên thế giới, nhiều quốc gia đã thu hiệu quả từ nguồn này. Ví dụ, khi tăng thuế thuốc lá, Philippines thu được 2,9 tỷ USD vào năm 2022. Ở Thái Lan, số thu từ thuế thuốc lá đã tăng lên 2,3 tỷ USD.

“Việc tăng thuế không chỉ góp phần tăng thu ngân sách quốc gia, mà điều quan trọng nhất là sử dụng phần thu được này để tiếp tục hỗ trợ Quỹ Phòng, chống tác hại thuốc lá, và hỗ trợ chi phí khám, chữa bệnh liên quan đến tác hại của thuốc lá. Điều đó sẽ góp phần giảm gánh nặng chi phí khám chữa bệnh cho nhân dân. Tôi cho rằng điều này là rất tốt”, GS. Nguyễn Anh Trí nhấn mạnh.

Theo chuyên gia, cùng với rất nhiều giải pháp cần làm, việc tăng thuế thuốc lá cần ưu tiên. Bởi nếu tăng thuế này, sẽ tác động rất lớn vào hành vi hút thuốc lá của những người đã, đang và sẽ hút thuốc lá. Chính sách thuế tiêu thụ đặc biệt đúng và đủ mạnh, sẽ tạo nên hiệu quả thực chất, cũng là bước tiến lớn trong việc bảo vệ và chăm sóc sức khỏe cho nhân dân.

Bà Sarah Bales, Chuyên gia Hội Kinh tế Y tế Việt Nam, cũng cho rằng qua quan sát, nhiều quốc gia đã tăng thuế thuốc lá nhưng nền kinh tế vẫn ổn định, không xảy ra suy thoái. Vì vậy, để bảo vệ sức khỏe cộng đồng, Việt Nam cần thiết phải đặt giá thuốc lá ở mức đủ cao, buộc người tiêu dùng phải cân nhắc kỹ trước khi quyết định mua.

“Việt Nam nên mạnh dạn tăng thuế, giúp người hút thuốc lựa chọn bỏ thuốc lá là một lựa chọn đúng đắn. Có thể về vấn đề sức khỏe họ chưa cảm nhận ngay, nhưng về vấn đề tài chính thì họ sẽ thấy ngay lập tức”, bà Sarah Bales nói thêm.