Thông tin được các chuyên gia chia sẻ tại hội thảo "Đánh giá 10 năm thực hiện chính sách an sinh xã hội Việt Nam giai đoạn 2012 – 2022: Xu hướng và khoảng trống", do Bộ Lao động – Thương binh và Xã hội phối hợp với Tổ chức Lao động quốc tế (ILO) tổ chức, ngày 20/4. 

Một trong những nội dung được đề cập nhiều trong chính sách an sinh là đảm bảo chất lượng cuộc sống cho các nhóm đối tượng, đặc biệt là nhóm người cao tuổi, nhất là khi Việt Nam sẽ bước vào quá trình già hóa dân số vào năm 2036.

THU NHẬP CỦA NGƯỜI CAO TUỔI CHỦ YẾU TỪ HỖ TRỢ CỦA CON CÁI

Bà Nguyễn Ngọc Quỳnh, Chuyên gia chương trình Quỹ dân số Liên Hợp Quốc, cho rằng có nhiều vấn đề liên quan đến đảm bảo chất lượng cuộc sống cho người cao tuổi, nhưng quan trọng nhất là đảm bảo an ninh thu nhập.

Tuy nhiên trên thực tế, người cao tuổi ở Việt Nam rất khó để có thu nhập. Theo một nghiên cứu gần đây thực hiện bởi Tổng cục Thống kê và Quỹ dân số Liên Hợp Quốc, nguồn thu nhập chính của người cao tuổi ở Việt Nam (từ 60 tuổi trở lên) chủ yếu đến từ hỗ trợ của con cái, chiếm khoảng 38%. Trong khi đó, các nguồn thu nhập mà người cao tuổi có được từ lương hưu chỉ khoảng 15% và từ nguồn trợ cấp xã hội khoảng 10%.

Đặc biệt, trong giai đoạn Covid-19, theo đánh giá nhanh của Quỹ dân số Liên Hợp Quốc, đại dịch làm giảm thu nhập của người cao tuổi, trung bình xuống đến 41%. Hiện nay, hệ thống lương hưu của Việt Nam cũng tồn tại khoảng trống rất lớn giữa những người tham gia bảo biểm xã hội với nhóm phi chính thức.

“Khi người lao động không tham gia hệ thống bảo hiểm xã hội nào, sau này về già họ sẽ không có lương hưu. Độ bao phủ đối với lương hưu cho người cao tuổi tính đến năm 2021 trên cơ sở đóng góp mới chỉ có hơn 2 triệu người”, bà Quỳnh thông tin tại hội thảo.

Cũng theo chuyên gia chương trình Quỹ dân số Liên Hợp Quốc, nếu chỉ nói đến chế độ hưu trí, số người cao tuổi không nhận được lương hưu đã chiếm khoảng 76%. Đây là kết quả của tỷ lệ tham gia bảo hiểm xã hội thấp, số người không tham gia bảo hiểm xã hội trong năm 2021 trong toàn bộ lực lượng lao động chiếm đến 63%, sau này chính những người này sẽ không có lương hưu đóng góp. Như vậy, nếu họ rơi vào nhóm nghèo thì họ sẽ được nhận lương hưu trên cơ sở không đóng góp, tuy nhiên cũng phải nhìn thấy rằng, lương hưu trên cơ sở không đóng góp (lương hưu xã hội) cũng đang ở mức tương đối thấp.

Mặt khác, dù khoảng 38% người cao tuổi có thu nhập dựa vào con cái, nhưng theo bà Quỳnh, cùng với áp lực của tăng tuổi thọ, chênh lệch thu nhập ngày càng lớn hơn, tác động của đô thị hóa thì tới đây hỗ trợ từ gia đình, con cái cho người cao tuổi cũng sẽ gặp nhiều thách thức.

CẦN CHI NHIỀU HƠN CHO AN SINH XÃ HỘI

Mặc dù vậy, bà Quỳnh cũng thừa nhận, nếu chỉ tính lương hưu trên cơ sở đóng góp thì thực tế không bao phủ được tất cả người cao tuổi. Do đó, để tiến tới bao phủ rộng hơn cho nhóm này, cần mở rộng chính sách hưu trí xã hội toàn dân, trong trường hợp có các cú sốc hoặc rủi ro thì các chương trình này sẽ được kích hoạt để đảm bảo mức sống tối thiểu cho người dân.

Điều đáng nói là trở ngại hiện nay ở chỗ mức hưởng hưu trí xã hội tại Việt Nam vẫn còn hạn chế. Theo kết quả khảo sát giữa Bộ Lao động – Thương binh và Xã hội và Quỹ dân số Liên Hợp Quốc thực hiện, đầu tư của Chính phủ cho trợ giúp xã hội với người cao tuổi năm 2020 là 6,13 nghìn tỷ đồng, chiếm 0,15% GDP, là mức rất thấp so với các nước có trình độ phát triển tương đương với Việt Nam trong khu vực.

Trước những thực tế này, bà Quỳnh cho rằng, cần thiết mở rộng phạm vi bảo hiểm hưu trí cho người cao tuổi, bao gồm cả hình thức đóng góp và không đóng góp thông qua hệ thống bảo trợ xã hội đa tầng; xem xét mức trợ cấp lương hưu xã hội để hỗ trợ người cao tuổi đạt mức sống tối thiểu, cũng như đảm bảo hệ thống an sinh xã hội đáp ứng với cú sốc rủi ro.

Ông Andre Gama, Giám đốc Chương trình An sinh xã hội, Tổ chức Lao động quốc tế, cũng thừa nhận các chính sách an sinh xã hội ở Việt Nam vẫn còn nhiều khoảng trống. Do đó, chính sách cần được thiết kế thỏa đáng hơn, đảm bảo tất cả các nhóm đối tượng đều được thụ hưởng, nhất là với nhóm dễ bị tổn thương, để “không ai bị bỏ lại phía sau”.

“Quan điểm của tôi là cần có chính sách để tăng sự đóng góp từ ngân sách, người làm công ăn lương cũng như người sử dụng lao động để có độ bao phủ an sinh tổng quát hơn. Đồng thời, cần chi nhiều hơn cho an sinh xã hội, mức chi khoảng 5% GDP cho an sinh là rất thấp, trong khi nhiều quốc gia đã chi từ 10 – 15%”, ông Andre Gama đề xuất.

Ở góc độ vĩ mô, Thứ trưởng Bộ Lao động – Thương binh và Xã hội Nguyễn Văn Hồi chia sẻ, trong thời gian tới, công tác đảm bảo an sinh xã hội xác định lấy con người làm trung tâm của sự phát triển, bảo đảm chính sách xã hội phải được xây dựng và triển khai thực hiện hài hòa, đồng bộ với phát triển kinh tế. Xác định đầu tư cho con người là đầu tư cho phát triển nhằm đạt được mục tiêu phát triển nhanh và bền vững.