Thị trường mua bán nước sạch đang thể hiện sự bất bình đẳng về giá bán, chất lượng nước, tạo cơ hội cho lợi ích nhóm hoành hành là vấn đề nóng được nêu lên tại tọa đàm “Dịch vụ cung cấp nước sạch tại Việt Nam: Thị trường và các vấn đề chính sách” do Viện Nghiên cứu Chính sách và Phát triển Truyền thông (IPS) tổ chức ngày 26/4/2022, tại Hà Nội.

Sự kiện có sự tham gia của đại biểu Quốc hội, đại diện cơ quan quản lý nhà nước, chuyên gia, doanh nghiệp và hiệp hội trong lĩnh vực dịch vụ cấp nước sạch.

NGUY CƠ KHÔNG ĐẠT MỤC TIÊU VỀ NƯỚC SẠCH

Theo Quy hoạch nước sạch của Bộ xây dựng: Mục tiêu đến năm 2020, cả nước có 90-95% người dân được sử dụng nước sạch, đến năm 2030 có 95-100% dân số được sử dụng nước sạch.

Theo Báo cáo Tổng điều tra dân số và nhà ở của Tổng cục Thống kê năm 2019, tỷ lệ hộ tiếp cận nước máy chỉ chiếm khoảng 52%. Ngoài ra, có 22,8% hộ sử dụng nguồn nước giếng khoan.

Đặc biệt, xem xét tỷ lệ này giữa thành thị và nông thôn trên toàn quốc có thể thấy sự chênh lệch rất lớn khi tỷ lệ hộ gia đình tại thành thị tiếp cận được nước máy đạt 84,2%, trong khi tại nông thôn chỉ đạt 34,8%.

Thông tin đưa ra tại hội thảo, từ khi đại dịch Covid-19 xảy ra đến nay, tỷ lệ người dân được sử dụng nước sạch không tăng lên, mà hiện vẫn giữ nguyên như con số của năm 2019.

Ông Nguyễn Quang Đồng, Viện trưởng Viện Nghiên cứu Chính sách và Phát triển Truyền thông (IPS), nhận định: “Việt Nam đang có nguy cơ lỡ hẹn đối với mục tiêu năm 2025: 95 - 100% người dân thành thị và 93 – 95% người dân nông thôn có nước sạch để dùng”.

Ông Đồng chỉ ra nghịch lý ở Hà Nội: "Thừa nguồn cung – thiếu nước. Trong khi tổng khối lượng nước máy sản xuất tại Hà Nội đã vượt quá nhu cầu sử dụng của tổng dân số. Thế nhưng, hiện vẫn còn nhiều người dân ở Hà Nội chưa được sử dụng nước máy".   

Theo quy định thì tư nhân được quyền sản xuất và cung cấp/bán nước sạch. Thế nhưng nước sạch đến với các hộ dân cần phải có đường ống.

“Hệ thống đường ống được nhà nước đầu tư và giao cho doanh nghiệp nước sạch của nhà nước. Tư nhân nếu muốn bán nước sạch thì phải tự đầu tư đường ống nước đến từng hộ dân, việc này sẽ phức tạp, xung đột với hệ thống đường ống nước của nhà nước và không khả thi”, ông Đồng nêu thực tế.       

Trên thị trường nước sạch, vai trò điều tiết - quản lý nhà nước cũng bị phân mảnh.

Cụ thể, khâu sản xuất nước sạch liên quan đến nguồn nước đầu nguồn gồm nước mặt và nước ngầm do Bộ Tài nguyên và Môi trường quản lý. Khâu phân phối nước sạch do Bộ Xây dựng quản lý đối với đô thị và khu công nghiệp; Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn đối với khu vực nông thôn. Khâu tiêu dùng nước liên quan đến giá bán nước do Bộ Tài chính quản lý và tiêu chuẩn kỹ thuật chất lượng nước do Bộ Y tế kiểm soát.

Đại diện Viện Nghiên cứu Chính sách và Phát triển Truyền thông khuyến nghị, cần có đánh giá toàn diện và thiết kế một hệ thống chính sách tổng thể để hoàn chỉnh thị trường kinh doanh nước sạch. Tiến trình này nên gắn liền với việc xây dựng Luật về cấp nước và xử lý nước mà Chính phủ đã yêu cầu và Bộ Xây dựng đang triển khai.

CẦN XÂY DỰNG LUẬT NƯỚC SẠCH

Đề cập những vấn đề chính sách và pháp lý đặt ra đối với dịch vụ cung cấp nước sạch, TS. Nguyễn Sĩ Dũng, Nguyên Phó Chủ nhiệm Văn phòng Quốc hội cho rằng, do khái niệm hàng hóa công còn chưa được định hình sáng tỏ ở Việt Nam. Ở nước ta mới chỉ có quy định về dịch vụ công, trong đó người ta vẫn đưa cung cấp nước sạch vào dịch vụ công.

Ông Nguyễn Sĩ Dũng cho rằng, dịch vụ công đang là thị trường hết sức béo bở, khiến động lực thao túng thị trường dịch vụ công là rất lớn. Dù chủ thể thực hiện cung cấp dịch vụ công là Nhà nước, tư nhân hay các thiết chế xã hội, thì trách nhiệm đảm bảo cung cấp thực hiện dịch vụ là của Nhà nước. Nghĩa là nếu chưa có nước sạch thì phải đảm bảo cho người dân có nước; với giá cả phải chăng; và không để xảy ra tình trạng mất nước trong quá trình sử dụng dịch vụ.

“Soi chiếu với các nguyên tắc trên, cả về khả năng tiếp cận lẫn tính bình đẳng trong tiếp cận dịch vụ nước sạch đều chưa đạt được mục tiêu mong muốn. Điều đó một phần do tiến trình xã hội hóa, xây dựng thị trường dịch vụ công nước sạch chưa thực sự hợp lý, hiệu quả”, TS. Nguyễn Sĩ Dũng nhấn mạnh.

PGS.TS Vũ Sỹ Cường, Kinh tế trưởng Viện Công nghệ và Phát triển Tài Chính, Học viện Tài chính nêu vấn đề: Tại Hà Nội, hiện định giá mua nước 10m3 đầu tiền là: 5.973 đồng /m3; từ 10m3 đến 20m3 là: 7.052 đồng /m3; từ 20m3 đến 30m3 là: 8.669 đồng/m3.

Thế nhưng, các công ty kinh doanh nước sạch đưa ra quy định, các hộ dân phải có hộ khẩu trên địa bàn thì mới được mua nước với giá nêu trên. Nhiều chung cư chưa được cấp “sổ hồng”, hoặc chưa có giấy tờ pháp lý khiến người dân chưa thể có sổ hộ khẩu, thì một số công ty kinh doanh nước ép phải trả tiền mua nước với giá 18.000 đồng/m3.

“Số tiền chênh lệch này rất lớn, chỉ đem lại sự hưởng lợi cho doanh nghiệp kinh doanh nước. Tôi có tìm hiểu thì số tiền chênh lệch này không được nộp về cho nhà nước. Điều này cho thấy, quản trị của Chính quyền Hà Nội về nước sạch hiện kém nhất cả nước, khiến thị trường nước sạch hiện lôm côm, bát nháo. Nguyên nhân là do chúng ta chưa có Luật nước sạch”, ông Vũ Sỹ Cường nêu thực tế.

Đồng ý với các ý kiến chuyên gia, đại biểu Quốc hội Nguyễn Quang Huân, Ủy viên Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường của Quốc hội, cho rằng thu hút đầu tư tư nhân là cần thiết để mở rộng nguồn cung nước sạch, bảo đảm được quyền tiếp cận nước cho người dân.

Theo ông Huân, ngành điện đã thu hút đầu tư tư nhân vào sản xuất điện và đang nghiên cứu cơ chế cho tư nhân tham gia kinh doanh bán điện. Do đó, một văn bản Luật về sản xuất kinh doanh nước sạch là rất cần thiết. Hy vọng, Chính phủ sẽ sớm đề xuất Quốc hội xem xét, và năm 2022 có thể khởi động xây dựng dự thảo Luật Nước sạch để đến năm 2024 trình lên Quốc hội.