Lợi nhuận từ sách giáo khoa hằng năm tăng, song Nhà xuất bản giáo dục vẫn báo lỗ liên tiếp ba năm gần đây.

Đó là mâu thuẫn được Uỷ ban Văn hoá, giáo dục, thanh thiếu niên và nhi đồng của Quốc hội chỉ ra tại báo cáo kết quả khảo sát một số nội dung trong việc thực hiện chính sách, pháp luật về xuất bản, in, phát hành sách giáo khoa giáo dục phổ thông giai đoạn 2012 - 2017.

Báo cáo nêu rõ, qua khảo sát cho thấy dư luận rất băn khoăn cho rằng việc Bộ Giáo dục và Đào tạo vừa tổ chức biên soạn, vừa tổ chức thẩm định, phê duyệt, chỉ đạo việc xuất bản, in và phát hành sách giáo khoa đã tạo ra thế độc quyền khép kín trong tất cả các khâu của quy trình từ biên soạn đến phát hành. 

Việc chỉ có duy nhất 1 đơn vị được giao tổ chức xuất bản sách giáo khoa dễ dẫn đến nguy cơ xảy ra các hành vi lạm dụng vị trí độc quyền gây hạn chế cạnh tranh, hạn chế việc thúc đẩy cạnh tranh nhằm nâng cao chất lượng, giảm giá bán sách giáo khoa mở rộng, tạo điều kiện thuận lợi trong phát hành, đáp ứng yêu cầu lựa chọn của người tiêu dùng. 

Việc giao Bộ Giáo dục và Đào tạo tổ chức biên soạn, phê duyệt, xuất bản sách giáo khoa không phù hợp với Luật Xuất bản 2012 và xu hướng phổ biến trên thế giới hiện nay là cơ quan quản lý nhà nước không tham gia biên soạn, xuất bản mà chỉ tổ chức kiểm duyệt, thẩm định sách giáo khoa, cơ quan khảo sát nhìn nhận.

Kết quả khảo sát cho thấy, sản lượng in sách giáo khoa giáo dục phổ thông những năm gần đây rất lớn, chỉ tính riêng năm 2017 là 107.807.120 bản sách/tổng sản lượng 312.000.000 bản in xuất bản phẩm cả nước (chưa tính sách tham khảo, sách VNEN (mô hình trường học mới) và tài liệu Tiếng Việt lớp 1 công nghệ giáo dục) chiếm tỷ lệ khoảng 30%. 

Nếu tính cả sách tham khảo, sách VNEN và tài liệu Tiếng Việt lớp 1 công nghệ giáo dục thì lên đến 75% tổng sản lượng xuất bản phẩm toàn quốc. Theo báo cáo, doanh thu từ bán sách giáo khoa giáo dục phổ thông những năm gần đây khoảng 1.000 tỷ đồng/năm. Lợi nhuận từ sách giáo khoa hằng năm tăng, năm 2016 là 72 tỷ đồng, năm 2017 là 150,8 tỷ đồng. 

Mức chi chiết khấu phát hành 25% (khoảng 250 tỷ đồng/năm) theo cơ quan khảo sát là khá cao, chưa thật phù hợp với cơ cấu giá thành, ảnh hưởng lớn đến việc chi trả của học sinh, giáo viên, lợi nhuận của các cơ sở in và các tổ chức, cá nhân liên quan khác. Đồng thời mâu thuẫn với việc Nhà xuất bản Giáo dục báo lỗ liên tiếp ba năm gần đây. 

Cụ thể, theo báo cáo của Nhà xuất bản Giáo dục, do giá bán sách giáo khoa thấp nhưng giá giấy, nguyên liệu in, gia công thành phẩm, chi phí vận chuyển, chi trả lương cho nhân công... đã tăng gấp nhiều lần. Nên trong những năm gần đây nhà xuất bản này phải bù lỗ cho việc xuất bản sách giáo khoa, cụ thể là: năm 2015 lỗ 45,92 tỷ đồng; năm 2016 lỗ 48,22 tỷ đồng; năm 2017 lỗ khoảng 40 tỷ đồng.

Đây là vấn đề cần được Bộ Giáo dục và Đào tạo làm rõ, cơ quan tiến hành khảo sát nhấn mạnh.

Vấn đề nữa được cơ quan khảo sát chỉ ra là giá bán bộ sách giáo khoa thấp, nhưng đi kèm với bộ sách này còn hệ thống sách bài tập in sẵn và tài liệu bổ trợ (tùy cấp học) có giá tương đương hoặc cao hơn giá sách giáo khoa. Nếu tính cả số tiền mua sách bài tập và tài liệu bổ trợ, phụ huynh, giáo viên phải trả số tiền gấp đôi hoặc hơn nữa.

Mặc dù Bộ có hướng dẫn việc sử dụng sách giáo khoa, sách bài tập, và trên website của nhà xuất bản chỉ công bố bộ sách giáo khoa chính và giá bán (không bao gồm sách bài tập và sách bổ trợ), nhưng việc phổ biến rộng rãi về loại sách bắt buộc phải mua và loại sách được tự chọn tới phụ huynh học sinh chưa được tốt. Do vậy, trên thực tế, hầu hết phụ huynh mua trọn bộ sách giáo khoa bao gồm cả sách bài tập và tài liệu bổ trợ, cơ quan khảo sát phân tích.

Hạn chế tiếp theo được nêu là quy trình phát hành chưa hợp lý do phải qua nhiều khâu trung gian làm tăng chi phí vận chuyển, các chi phí trung gian khác. Nguyên nhân của thực trạng trên là do việc phát hành sách giáo khoa phải thực hiện nhiệm vụ chính trị, đảm bảo phát hành đầy đủ sách giáo khoa tới tận cơ sở giáo dục và học sinh khắp cả nước.

Hai, đặc thù quy trình đấu thầu in sách giáo khoa, mỗi gói thầu chỉ có một số đầu sách trong bộ sách, vì vậy, sau khi in xong, sách giáo khoa sẽ phải được tập kết về 4 tổng kho tại 4 miền, từ đây sẽ ghép thành bộ hoàn chỉnh để phát hành cho 63 tỉnh, thành theo khu vực.

Vẫn tiếp tục chỉ ra hạn chế, cơ quan khảo sát nêu thực tế, trong nhiều năm qua, tình trạng phần lớn sách giáo khoa chỉ sử dụng một lần, gây lãng phí ngân sách nhà nước, tăng chi trả của người dân, gây bức xúc dư luận xã hội.

Qua khảo sát cho thấy, nguyên nhân chủ yếu của tình trạng này là do việc biên soạn, thiết kế sách giáo khoa chưa hợp lý, đã đưa các dạng/mẫu bài tập trắc nghiệm và các dạng bài tập khác với các "câu lệnh" để học sinh điền/viết vào chỗ chấm hoặc ô trống, lựa chọn đúng/sai, nối, khoanh, vẽ, đánh dấu, tô màu,…vào  nhiều cuốn sách giáo khoa trong khi đã có sách bài tập in sẵn bán kèm theo.

Nguyên nhân nữa là chất lượng giấy in, đóng quyển sách giáo khoa một số môn (toán, ngữ văn... trung học cơ sở và trung học phổ thông) chưa bảo đảm (giấy mỏng, nhanh cũ, dễ rách, màu tối, dễ bung bìa). Ba là việc chỉnh lý một số nội dung trong sách do thay đổi về đặc điểm tình hình chính trị, kinh tế, xã hội.

Việc chỉ đạo, hướng dẫn sử dụng sách giáo khoa tuy đã được Bộ quan tâm nhưng công tác kiểm tra, đánh giá việc in, phát hành, sử dụng sách giáo khoa của Bộ chưa sát sao, quyết liệt để có điều chỉnh kịp thời, Uỷ ban của Quốc hội đánh giá.