Dự thảo Nghị quyết của Quốc hội về thí điểm một số chính sách mới để tháo gỡ vướng mắc trong hoạt động khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo, nhấn mạnh nền kinh tế của Việt Nam đang chuyển đổi mạnh mẽ sang cơ chế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, nhu cầu phát triển kinh tế - xã hội với mô hình tăng trưởng dựa vào nguồn nhân lực chất lượng cao và yếu tố động lực của khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo ngày càng rõ nét, đòi hỏi Nhà nước cần có các cơ chế, chính sách phục vụ cho mục đích này.

Tuy nhiên, pháp luật hiện hành chưa quy định đầy đủ cơ chế, chính sách thu hút nguồn lực phục vụ khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo.
Ngoài ra, các tác động của hội nhập sâu rộng và toàn diện của Việt Nam trong một thế giới phát triển mạnh mẽ, đột biến, nhất là về khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo, đòi hỏi các hành lang pháp lý, cơ chế chính sách phải được điều chỉnh để phù hợp với thực tiễn.

HÀNG "RỪNG" RÀO CẢN CHÍNH SÁCH

Tại tờ trình đề nghị xây dựng Nghị quyết của Quốc hội về thí điểm một số chính sách mới để tháo gỡ vướng mắc trong hoạt động khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo, liên quan đến cơ chế tự chủ của tổ chức khoa học và công nghệ, đặc biệt là các tổ chức nghiên cứu và phát triển công lập, Bộ Khoa học và Công nghệ cho biết Nghị định số 60/2021/NĐ-CP ngày 21/6/2021 của Chính phủ quy định về tự chủ về tài chính với các đơn vị sự nghiệp công lập trong các lĩnh vực khác nhau nên chưa phù hợp với lĩnh vực khoa học và công nghệ khi nhiều đơn vị có chức năng chính là nghiên cứu cơ bản, nghiên cứu chiến lược và chính sách phục vụ quản lý nhà nước, không có nguồn thu trực tiếp từ xã hội do kết quả nghiên cứu được ứng dụng vào xây dựng cơ chế, chính sách và chủ thể tiếp nhận kết quả nghiên cứu là các cơ quan trong hệ thống chính trị.

Đồng thời, tự chủ về tài chính không nên được hiểu là tự bảo đảm về tài chính hay tự cung, tự cấp trong khoa học và công nghệ, dẫn tới cắt giảm tối đa ngân sách nhà nước, giảm số lượng tổ chức khoa học và công nghệ được nhận kinh phí hoạt động thường xuyên từ ngân sách, dẫn đến suy giảm số lượng nhân lực hoạt động khoa học và công nghệ, đặc biệt trong lĩnh vực khoa học xã hội và nhân văn.

Bộ Khoa học và Công nghệ cho rằng theo thông lệ quốc tế, các cơ sở nghiên cứu công lập phải được đảm bảo nguồn đầu tư cơ bản quan trọng từ ngân sách nhà nước bên cạnh các khoản thu hợp pháp khác được khuyến khích từ nguồn liên kết, hợp tác với doanh nghiệp, nguồn tài trợ nghiên cứu theo cơ chế cạnh tranh trong nước và từ nước ngoài.

Bên cạnh đó, cơ chế tài chính chưa phù hợp với đặc thù của hoạt động, khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo. Ngoài ra, cơ chế khoán chi theo quy định pháp luật hiện hành chưa phát huy hiệu quả. Theo đó, ít tổ chức chủ trì, cá nhân chủ nhiệm lựa chọn khoán chi đến sản phẩm cuối cùng vì yêu cầu kết quả nghiên cứu phải đạt chỉ tiêu đề ra, trong khi bản chất của khoa học và công nghệ là tìm kiếm cái mới, là hoạt động sáng tạo, có tính rủi ro, có thể không đi đến kết quả đã định trước.

Cũng theo Bộ Khoa học và Công nghệ, hiện chưa có cơ chế đầu tư, tài chính đủ mạnh nhằm khuyến khích doanh nghiệp đầu tư cho hoạt động khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo, cụ thể là, các chính sách về đầu tư, hỗ trợ tài chính, đấu thầu, mua bí quyết công nghệ, mua sắm công đối với sản phẩm, hàng hóa có nguồn gốc từ kết quả nghiên cứu khoa học và phát triển công nghệ do doanh nghiệp trong nước tạo ra. Đồng thời, chưa có quy định về quỹ đầu tư mạo hiểm cho khởi nghiệp sáng tạo.

Hiện nay, các quỹ phát triển khoa học và công nghệ quốc gia, bộ, ngành, địa phương chưa có sự rõ ràng về địa vị, tính chất pháp lý, dẫn đến sự nhầm lẫn với quỹ tài chính nhà nước ngoài ngân sách, gây khó khăn trong quản lý, vận hành và huy động nguồn lực. Việc thiếu cơ chế thống nhất khiến cho hoạt động của các quỹ này kém hiệu quả, ảnh hưởng đến việc phân bổ và sử dụng tài chính cho nghiên cứu khoa học.

Bên cạnh đó, nguồn tài chính cho các quỹ này chủ yếu dựa vào ngân sách nhà nước, trong khi cơ chế huy động vốn từ doanh nghiệp và tổ chức xã hội còn hạn chế, chưa thực sự khuyến khích sự tham gia của khu vực tư nhân.

Ngoài ra, dự toán chi cho khoa học và công nghệ chưa được đảm bảo chặt chẽ, dễ bị cắt giảm hoặc không được ưu tiên trong phân bổ ngân sách, khiến các nhiệm vụ nghiên cứu dài hạn gặp khó khăn trong việc duy trì và phát triển. Cơ chế cấp phát kinh phí cũng bộc lộ nhiều bất cập, như tình trạng cấp vốn chậm trễ, thiếu linh hoạt, dẫn đến gián đoạn tiến độ triển khai các dự án khoa học và công nghệ.

Đồng thời, chưa có quy trình rõ ràng để xác định kinh phí cho các nhiệm vụ mới và nhiệm vụ chuyển tiếp, dẫn đến sự phân bổ không đồng đều giữa các năm, gây ảnh hưởng lớn đến hoạt động nghiên cứu.

Liên quan đến giao quyền sở hữu kết quả khoa học và công nghệ có sử dụng ngân sách nhà nước cho tổ chức chủ trì: các quy định về chuyển giao quyền sở hữu kết quả khoa học và công nghệ cho tổ chức chủ trì trong Luật Khoa học và công nghệ, Luật Quản lý, sử dụng tài sản công và các văn bản hướng dẫn phải được sự cho phép của đại diện chủ sở hữu nhà nước quá rườm rà, phức tạp, không khả thi. Cùng với đó là những tồn tại, bất cập trong việc xử lý tài sản hình thành từ các nhiệm vụ khoa học và công nghệ, dù sử dụng nguồn ngân sách hay ngoài ngân sách nhà nước.

Cũng theo Bộ Khoa học và Công nghệ, hiện chưa có cơ chế đặc thù cho phép nhà khoa học là viên chức được tham gia điều hành doanh nghiệp do viện nghiên cứu, trường đại học thành lập từ kết quả nghiên cứu và phát triển để tạo động lực cho các nhà khoa học trong triển khai hoạt động khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo, tạo môi trường để doanh nghiệp khởi nghiệp, doanh nghiệp khởi nguồn (startup/spin-off) tồn tại, cạnh tranh trên thị trường.

Đồng thời, cũng chưa có cơ chế, chính sách đủ mạnh để thu hút được các chuyên gia giỏi là chuyên gia, người Việt Nam ở nước ngoài, các chuyên gia, nhà khoa học nước ngoài tham gia vào các nhiệm vụ khoa học, phát triển công nghệ và các hoạt động khoa học, công nghệ và đổi mới tạo khác tại Việt Nam, đặc biệt trong các ngành, lĩnh vực ưu tiên, công nghệ mới nổi mà trong nước còn thiếu hụt nhân lực.

"PHÁ BĂNG" CHÍNH SÁCH

Với hàng loạt rào cản và hạn chế trên, theo Bộ Khoa học và Công nghệ, việc ban hành Nghị quyết của Quốc hội về thí điểm chính sách thúc đẩy phát triển khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo là rất cần thiết, nhằm tạo cơ sở pháp lý để tác động một cách tích cực, hiệu lực, hiệu quả tới hoạt động khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo.

Qua đó, xử lý kịp thời các vấn đề phát sinh liên quan, thúc đẩy tăng trưởng kinh tế, bảo đảm an ninh, an toàn cho quốc gia, đưa khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo thực sự trở thành động lực để hoàn thành công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, đạt mục tiêu kép của quốc gia vào năm 2030 và 2045 như Đại hội XIII đã đề ra.

Tại dự thảo, Bộ Khoa học và Công nghệ đề xuất quy định về cơ chế tự chủ của tổ chức nghiên cứu khoa học và công nghệ theo hướng giao quyền tự chủ, tự chịu trách nhiệm về tổ chức, cán bộ, tài chính, chuyên môn; được sử dụng ngân sách nhà nước thuê chuyên gia, sử dụng tài sản hữu hình và trí tuệ để liên kết, hợp tác khoa học và công nghệ với các tổ chức, doanh nghiệp. Đồng thời, quy định cho phép các tổ chức nghiên cứu, nhà khoa học thành lập và tham gia điều hành doanh nghiệp dựa trên kết quả nghiên cứu.

Bộ Khoa học và Công nghệ - cơ quan xây dựng dự thảo - cũng đề xuất chính sách ưu đãi đối với nhân lực khoa học và công nghệ là người nước ngoài làm việc tại Việt Nam. Theo đó, quy định miễn thị thực và miễn giấy phép lao động đối với người lao động nước ngoài làm việc tại Việt Nam trong trường hợp thực hiện nhiệm vụ khoa học và công nghệ trong lĩnh vực công nghệ cao, nhiệm vụ khoa học, công nghệ đặc biệt mà các chuyên gia Việt Nam và các chuyên gia nước ngoài hiện đang ở Việt Nam không thực hiện được.

Đồng thời đề xuất quy định về cơ chế khuyến khích mua sắm công đối với sản phẩm khoa học và công nghệ trong nước. Trong đó, quy định việc Nhà nước ưu tiên mua sắm sản phẩm, hàng hóa có nguồn gốc từ kết quả nghiên cứu khoa học và phát triển công nghệ do doanh nghiệp trong nước tạo ra trong các lĩnh vực công nghệ cao.

Liên quan đến đấu thầu, Bộ Khoa học và Công nghệ đề xuất quy định các trường hợp khi mua sắm hàng hóa trong quá trình thực hiện nhiệm vụ khoa và học công nghệ không phải áp dụng quy trình, thủ tục theo quy định của Luật Đấu thầu, bao gồm: mua sắm khi thực hiện nhiệm vụ khoa học và công nghệ thuộc phần kinh phí được giao khoán của nhiệm vụ khoa học và công nghệ có sử dụng ngân sách nhà nước; mua sắm không sử dụng vốn ngân sách nhà nước để thực hiện nhiệm vụ khoa học và công nghệ của cá nhân, tổ chức tham gia nhiệm vụ khoa học và công nghệ mà không phải là cơ quan nhà nước, đơn vị sự nghiệp công lập; mua sắm để thực hiện nhiệm vụ khoa học và công nghệ trong lĩnh vực nông, lâm, ngư nghiệp thông qua mua trực tiếp từ hộ gia đình, cá nhân.

Quy định các đối tượng được ưu đãi khi lựa chọn nhà đấu thầu, nhà đầu tư: nhà thầu trong nước cung cấp dịch vụ, sản xuất hàng hóa có xuất xứ Việt Nam phù hợp với hồ sơ mời thầu; nhà thầu là doanh nghiệp khởi nghiệp sáng tạo, doanh nghiệp khoa học và công nghệ, doanh nghiệp công nghệ cao, tổ chức khoa học và công nghệ theo quy định của pháp luật.

ĐỀ XUẤT ƯU ĐÃI VỀ THUẾ

Nhằm thúc đẩy hoạt động khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo trong doanh nghiệp và phát triển thị trường, tại dự thảo Bộ Khoa học và Công nghệ đề xuất quy định về ưu đãi thuế nhập khẩu, ưu đãi thuế thu nhập doanh nghiệp, ưu đãi thuế thu nhập cá nhân, trong đó nêu rõ: Trung tâm Đổi mới sáng tạo được ưu đãi theo quy định của pháp luật về đầu tư được miễn thuế nhập khẩu đối với hàng hóa nhập khẩu để tạo tài sản cố định, hàng hóa nhập khẩu sử dụng trực tiếp cho hoạt động hỗ trợ đổi mới sáng tạo, khởi nghiệp sáng tạo...

Nội dung đầy đủ của bài viết được đăng tải trên Tạp chí Kinh tế Việt Nam số 08-2025 phát hành ngày 24/02/2025. Kính mời Quý độc giả tìm đọc tại đây: 

https://postenp.phaha.vn/tap-chi-kinh-te-viet-nam/detail/1273